Europa, mijn vaderland

[p. 209]

’Het avondmaal’ van da Vinci bleef behouden

Na de oorlog bereikte ons weldra de gelukkige tijding, dat in Italië ‘niet veel gebeurd’, dat wil zeggen niet veel moois vernietigd was, en dat is wel waar ook. Alleen moet men niet vergeten, dat je in Italië nog geen steen door een ruit kan gooien zonder een fresco te raken...

In zo'n betrekkelijk onbelangrijk gebouw als de Scuola Manzoni, een meisjeslyceum, zat in elk geval nog een fresco, een muurschildering, van Tiepolo, de beroemde achttiende-eeuwse schilder, die vooral imponeert, doordat zijn figuren en ornamenten als het ware ‘uit de wand springen’, zo plastisch zijn ze geschilderd. Men had haar gelukkig afgenomen en opgeborgen en dat was maar goed ook, want in de buurt ontploften een paar bommen, waardoor een paar ‘onbelangrijke’ muurschilderingen uit de Rococo-tijd vernietigd werden. Dat zijn nu plaatjes met gaatjes geworden en het ziet er niet mooi uit.

Dat afnemen en weer opplakken van fresco's vereist een bijzondere vaardigheid, waar de Italianen meesters in zijn. Er bestaan standaardwerken op dat gebied, maar voor een leek blijft het een raadsel.

Een fresco immers is in de vochtige specie geschilderd en maakt als het ware deel van de muur uit. Toch ziet men kans door middel van een bepaald procédé de laag, waarin de kleur zit, af te nemen, en op linnen over te brengen. Men rolt de stukken linnen, die in dit geval ongeveer een meter breed en drie meter lang waren, op en later plakt men ze weer op de muur als plakplaatjes. Dikwijls kan men het zien aan de naden dat een fresco eens afgenomen is.

Veel van de muurschilderingen zijn op deze manier behouden gebleven, maar men kon dat niet met alle doen, onder andere niet met het Avondmaal van Leonardo da Vinci, dat zeker met de Nachtwacht van Rembrandt tot de vijf beroemdste kunstwerken ter wereld behoort.

[p. 210]

Men had het keurig met zandzakken in een houten stelling gepakt en hoewel het gebouw, waarin het zich bevond, bijna geheel vernield werd, bleef het Avondmaal gespaard. Maar het dak was kapot en zo kon zich dan ook kort na de bevrijding in ons land de mare verspreiden, dat het Avondmaal in de regen stond en langzaam maar zeker de ondergang tegemoet ging. Overdreven praatjes zonder twijfel, want men kan de Italianen beslist niet verwijten, dat ze niet goed voor hun kunstwerken zorgen, al klagen de deskundigen ook hier over gebrek aan financiële steun van de regering.

‘Toch is het een dubbeltje op zijn kant geweest’, zo vertelde prof. Manro Pelliceioli, de restaurateur van het Brera-museum te Milaan en hij wijst me op het tegenover het Avondmaal gelegen fresco, de Kruisiging van Donato de Monterfanto: hier zijn aan beide kanten de figuren van de familie Sforza ‘weggewassen’, (De hertogen van Sforza regeerden in Milaan van 1450-1533 en de adellijke famlilies hadden de gewoonte zich zelf, zij het meestal tamelijk bescheiden, op zulke geestelijke voorstellingen mede te laten vereeuwigen.) De kleurlaag was zo vochtig, dat deze afgaf, als men er met de hand langs streek.

Het mag een wonder heten, dat het Avondmaal geen letsel opliep en dit is wel in de eerste plaats te danken aan het feit, dat men er als de kippen bij was en de schildering zo gauw mogelijk op een mooie dag, toen de kleurlaag droog was, met een speciaal soort lak bestreek, die glashelder en glashard is.

Enkele kleine rechthoekjes heeft men niet bedekt, bij wijze van proef, en hier is de laag zacht en vochtig, de kleur is lichter en aangezien ze zich boven de grote groep bevinden lijkt het uit de verte, alsof in het vertrek een paar electrische lampjes branden.

‘En is het Avondmaal nu klaar?’ vraag ik prof. Pelliceioli. In zijn enthousiasme over schilderijen in het algemeen en restaureren in het bijzonder houdt de kleine, gezette man een

[p. 211]

verhandeling over restauraties, die de Engelsen in de National Gallery hebben verricht en waar hij in het geheel niet tevreden over is, omdat ze naar zijn inzicht veel te ver zijn gegaan en het werk van de schilder hebben aangetast. Dan springt hij over op Volendam, Den Haag, Scheveningen en De Nachtwacht.

‘Hoe vindt u die nu?’ vraagt hij.

‘Mooi’, antwoord ik zonder aarzeling. ‘Beter dan ze ooit geweest is.’

‘Maar was het een Nachtwacht, ja of neen?’

‘Ik denk het niet, ik zie nergens een lantaarn of een flambouw. Die schutters liepen, als het een Nachtwacht geweest is, toch niet in het donker?’

‘Neen’, geeft hij toe. ‘Trouwens, de Nederlanders zijn wel voorzichtig. Dat “Gezicht op Delft” van Vermeer, daar moeten ze maar niets aam doen. Uw negentiende-eeuwers zijn ook mooi: Israëls, de Marissen. U hebt daar een traditie.’

‘Ik vind, dat die te weinig bekend zijn in het buitenland, vooral schilders als Breitner, Weissenbruch, Izaäk Israëls.’

‘Maar ik ken ze’, zegt hij voldaan.

‘Het Avondmaal’, waag ik bescheiden.

‘Ja, dat moet schoongemaakt worden. Heel voorzichtig. Maar er zijn enkele overschilderingen, o.a. in de linkerhoek, in de kledij van Christus en van Johannes. Enkele stukken zijn in olieverf.’

‘Men heeft wel eens beweerd, dat Da Vinci bij deze schildering met olieverf geëxperimenteerd heeft en dat daardoor de kwaliteit in de loop der tijden zo is achteruitgegaan.’

‘Neen, Leonardo heeft een echt fresco gemaakt,’ zegt hij, bijna verontwaardigd. ‘Iedereen behalve hij, heeft aan dit werk geknoeid, in woorden en in daden. De vlekken zijn alleen van het vocht. Dit was een refectorium, een eetzaal. En de damp condenseerde tegen de muur, waar zich het Avondmaal bevond, omdat die de koudste was. Het besloeg, zoals een glas

[p. 212]

beslaat. Jaar na jaar. Men heeft er in de laatste tijd wat op gevonden door in het vertrek er achter een kacheltje te branden, zodat de muur een paar graden warmer was dan de omgeving. Toen besloeg hij niet meer.’

Het feit, dat de muur, waarop zich het Avondmaal bevindt, een binnenmuur is op het noorden en dat het kleine vertrek er achter als het ware de koude ‘vasthoudt’, pleit voor de zienswijze van prof. Pelliceioli.

Als we buiten zijn wijst hij op de achterkomt van de San Maria Maggiore. ‘Te bedenken, dat dit alles beschilderd was en dat men het er gewoon afgehaald heeft,’ zegt hij hoofdschuddend. ‘Barbaren; Milaan was vroeger mooier.’

‘Bij ons zijn hele torens in de negentiende eeuw afgebroken, omdat ze geld kostten’, antwoord ik. ‘Amsterdam was in de achttiende eeuw ook heel wat mooier.’ En in gedachten vervolg ik in het Nederlands: ‘De Jan Roodepoortstoren, de Haringpakkerstoren.’

‘Wat zegt u?’

‘O, niets’, zeg ik ontwijkend. Want hoe vertaalt men zoiets in het Italiaans of zelfs maar in het Frans? Hij zou maar gaan lachen, en het is om te huilen.

En ten slotte: wat doet men in deze eeuw van snorrende taxi's en bommen, die op wandschilderingen vallen, met Avondmalen en Haringpakkerstorens?