Europa, mijn vaderland

[p. 217]

Caravaggio en de Nederlanden

Indien men ruwweg het veelzijdig, zij het niet altijd voor iedereen gemakkelijk aanvaardbaar oeuvre van de Italiaanse schilder Caravaggio zou willen indelen, dan vindt men twee wel te onderscheiden ‘genres’: de religieuze, bewogen voorstellingen, waarin het licht, of liever de sterke tegenstelling tussen licht en donker, een grote rol speelt, en veel eenvoudiger volkstaferelen of volkstypen, waarin de schilder zich geconcentreerd heeft op het afstemmen van de kleuren in een vaak verrassende combinatie van persoonlijk gevonden schakeringen.

Op de tentoonstelling ‘Caravaggio en de Nederlanden’, die van 15 Juni - 3 Augustus 1952 in het Centraal Museum te Utrecht gehouden werd, vond men in zijn zuiverste vorm van elk genre één vertegenwoordigd: Het offer van Isaäk, als romantisch-religieuze voorstelling, en de Jongen met de Fruitmand als kleurig ‘genrestuk’.

Helaas had men verder weinig houvast, want Caravaggio, het voorbeeld, was hier slechts met zes schilderijen aanwezig, wel wat weinig om na te gaan op welke wijze de Nederlanders nu precies door de Italiaanse meester zijn beïnvloed.

Wel gaf deze tentoonstelling ten opzichte van de grote Caravaggio-tentoonstelling te Milaan in 1951 een juister beeld van de Nederlandse navolgers, en zo leerde men de Italiaan dan toch ‘indirect’ wel kennen, zij het dan ook gezien door Nederlandse brillen.

En dan staat men onmiddellijk reeds voor het raadsel van deze uiterst tweeslachtige, eendeels liefelijke, welhaast zoetelijke, en anderdeels heftig-romantische figuur, deze twistzieke zwerver, die wegens moord op een edelman uit Rome moest vluchten en bij zijn terugkeer door rovers werd gedood: wat zijn de oorzaken, dat hij juist op de schilders van het Noorden, niet alleen de Nederlanders, maar ook bijvoorbeeld de Fransen

[p. 218]

zoals de la Tour en Le Nain, zulk een enorme invloed heeft uitgeoefend?

Het probleem is in deze algemene vorm niet geheel juist gesteld, want eigenlijk is het ingewikkelder. De kwestie is namelijk, dat de meeste Noordelijke schilders, die Italië bezochten in de tijd, dat Caravaggio's naam een hoogtepunt had bereikt, goede tweederangs artisten waren en dat eerst als opvolgers meer dan als navolgers van deze tweederangs kunstenaars de grote figuren als Rembrandt, Vermeer, Velasquez, Rubens optraden, die als leerlingen, als jongeren wellicht, het voorhandene overnamen, maar daarna geheel eigen wegen gingen.

Er is hier dikwijls sprake van het verschijnsel, dat een schilder beïnvloed werd door een ander, die beïnvloed werd door wéér een ander, die ten slotte beïnvloed werd door Caravaggio. Het is duidelijk, dat bij zo'n ‘invloed’ in de derde graad eigenlijk niet meer van navolging gesproken kan worden.

Men moet hier dein ook eerder van het ontstaan van een stijltraditie spreken dan van rechtstreekse invloed door één man.

Het bijzondere van het verschijnsel ligt dan ook niet zozeer in de verdiensten van die ene man, al zal men deze niet willen onderschatten, doch in de wijze, waarop uit een onpersoonlijke kluwen van kleine meesters, die overnamen, de grote figuren oprijzen.

Toch kan men, deze tentoonstelling beschouwend, niet altijd de in dit verband voor de hand liggende stelling beamen: hoe meer van Caravaggio afwijkend, hoe beter schilder. Want behalve, dat deze onstuimige Italiaan een man was, die inspireerde, bleek hij ook een verleider te zijn.

Waar hij immers, hoe theatraal of zelfs opera-achtig, toch steeds nog zijn eigen definitieve ontsporing wist tegen te houden, verleidde hij minder sterken tot vreemde experimenten die ons kunnen boeien of aan het schrikken kunnen maken, maar die ons niet ontroeren.

[p. 219]

Een typisch voorbeeld daarvan is de Franse schilder Georges de la Tour. Dat niet hij alleen de wonderlijke weg van de wasbleke literatuur in de schilderkunst insloeg, merken wij op deze tentoonstelling in De verloren zoon van G. van Honthorst, in de werken van Bor en vooral de Slapende herderin en herder, die aan Bor wordt toegeschreven, in het Meisje met de luit van Jan van Bijlert, en, verwant aan deze doch dan nog onwezenlijker, in De rechtspleging van Graaf Willem de Goede door N. van Galen.

De gladde ansichtkaartentrant van de Jongen met de Fruitmand van Caravaggio verwatert tot de hoogst denkbare erotische nonsens in een schilderij als Lascivia van Abraham Janssens, waaruit men kan zien, hoe gevaarlijk het is technische verworvenheden als geestelijk goed te beschouwen.

Want wel is het waar, dat Caravaggio zowel tot Rembrandt als Abraham Janssens voert, maar dit bewijst alleen, dat de ‘vondsten’ van deze schilder van groter betekenis waren dan zijn ‘ideeën’.

Het is dan ook duidelijk, dat zodra een navolger inderdaad vondst en idee overnam, de vleesgeworden middelmatigheid ontstaat zoals bij de religieuze schilderijen van Honthorst. Terwijl de ontworsteling er aan tot De roeping van Mattheüs van Terbrugghen, eigendom van het Centraal Museum, voert en een ‘combinatie’ van Caravaggio's tweezijdigheid, zoals het Concert van dezelfde schilder, waarin het licht van de religieuze voorstellingen gecombineerd met de kleur van de genrestukken, tot verrassende rust en weldadige spanning leidt.

Wel geldt voor een groot gedeelte der hier tentoongestelde werken de uitspraak in de catalogus:

‘Het grillige lichteffect voortvloeiend uit de dubbele kunstmatige lichtbron, toont aan, hoe de Nederlandse schilders veeleer het pittoreske effect van het licht-donker zochten, dan de dramatische mogelijkheden daarvan.’

[p. 220]

In tegenstelling met het ‘overnemen’ van de religieuze voorstellingen is de voortzetting op eigen wijze van de volkstaferelen bij de Nederlanders meestal beter geslaagd: het is weer Terbrugghen, die met zijn Fluitspeler en Fluitspelende herder de zoete liefelijkheid in landelijke rust omzet, ofschoon zijn Zingende jongen en Luitspelende jongeman de opera maar niet kunnen vergeten.

Een verdienstelijke variant op Caravaggio's Valse Spelers (hier helaas niet aanwezig) vormt voorts de Kaartspelers van Rombouts. Ook de Koppelaarster van Honthorst en de dame die hetzelfde bedrijf uitoefent van Baburen (het laatste is in het bezit van Vermeer geweest) hebben, zij het in mindere mate, de goede eigenschappen van Caravaggio ‘vertolkt’.

Het pathetisch slechte schilderijtje van Rembrandt De Muziekles, dat hij op twintigjarige leeftijd schilderde, bewijst ons slechts, dat het genie tijdens de jeugd vermomd gaat. De jongetjes van Frans Hals hebben hier niets te maken, zij het dan, dat Caravaggio ook jongetjes schilderde. De ‘afstamming’ is dan in zulk een graad voortgeschreden, dat alleen nog de uitspraak geldt, die ons allen van Adam en Eva doet afstammen.

Hoe dit ook zij, wij mogen de inrichters van deze tentoonstelling dankbaar zijn voor hun uiterst leerzame uiteenzetting, die iedere bezoeker duidelijk maakt op welke wijze een reeks van technische vondsten (die onderschat noch overschat mogen worden) onze schilderkunst ‘bevrucht’ heeft op een ogenblik, dat zij ontvankelijk was.

Dat uit een geslacht van lieve, doch onbekommerd volgzame moeders de genieën ontsproten, mogen wij op de ondoorgrondelijkheid van de biologie van de geest schuiven, die even raadselachtig en nog moeilijker doorvorsbaar is dan haar tegenhanger, die zich slechts met de ‘tastbare’ functies van het leven bezighoudt.