Europa, mijn vaderland

[p. 225]

Overpeinzingen bij twee grafmonumenten

Als men in een land als Italië rondreist, waar meer dan twee duizend jaar lang bijna onafgebroken het leven zo intensief was, zo ‘vastgelegd’ ook, doordat van schier elke tijd overblijfselen te vinden zijn, dan is men gemakkelijk geneigd het oude en het nieuwe met elkaar te vergelijken.

Dit te meer omdat men het gevoel heeft, dat de Italianen en hiermee bedoel ik niet alleen de intellectuelen, een continuïteit, een onafgebroken lijn, in hun beschaving voelen, die vele andere volken missen. De geschiedenis van de uiterst westelijke landen in Europa mag dan niet zo verschrikkelijk veel later beginnen, Frankrijk, Spanje, ja zelfs Engeland mogen dan nog belangrijke Romeinse overblijfselen kunnen tonen, de eigenlijke historie van het Westen, de cultuurgeschiedenis, begint pas goed in de elfde eeuw of zelfs later.

Frankrijk is pas Frankrijk tijdens de eerste Franse koningen, Engeland is pas Engeland na Willem de Veroveraar, België begint pas goed bij de Bourgondische vorsten en bij ons, hoeveel moeite we ook doen de graven van het Hollandse of van het Beierse huis te onderscheiden, voelen we eerst, dat de in ons land wonende mensen onze voorvaderen waren als we het over de tachtigjarige oorlog hebben.

De enige landen in Europa, die een ‘bewuste’ geschiedenis hebben, welke van voor Christus' geboorte dateert, zijn Griekenland en Italië. Nu staan de Grieken heel anders tegenover hun oude beschaving dan de Italianen. Doordat na de Romeinse overheersing het centrum van de cultuur der Grieken zich in Byzantium, het huidige Constantinopel, concentreerde, doordat de Grieken voorts een Turkse overheersing van vele eeuwen gekend hebben is de band met het verleden verbroken.

Zeker, theoretisch bestaat die band en de taal is in wezen, hoezeer zij ook veranderd is, dezelfde, maar Pericles is voor de Griek niet wat Julius Caesar voor de Italiaan is. Vele Grie-

[p. 226]

ken en lang niet de slechtste ontkennen hun verwantschap met degenen, die het Parthenon op de Acropolis van Athene bouwden; geen Italiaan, of hij voelt, dat het Forum te Rome de marktplaats van zijn voorouders was.

En dat gaat zo door: de Italiërs en de Etrusken, de Romeinen en de Christenen, de mensen van de Renaissance en de Barok, zij hebben allen hun duidelijke sporen in het land achtergelaten. Er waren Noormannen en Arabieren op Sicilië, Gothen en Lombarden op het vasteland, er waren Griekse tempels en Griekse nederzettingen van betekenis: overal stuit men op herinneringen en men hoeft slechts een paar honderd meter in Rome te lopen om van de voor-Christelijke tijd tot diep in de moderne tijden te belanden, daarbij schier van eeuw tot eeuw overstappend.

De vreemdeling, die geen historicus van beroep is (en zelfs de historicus zal in dit opzicht nog wel eens zoiets ondervinden) heeft soms ogenblikken van verwarring. Caesar en Sulla, Paus Paul III en Paus Sixtus II, de Medici's, de Sforza's en de Scaligers, Bernini en Giotto, de San Zeno in Verona en de Sint Pieter in Rome, ze mogen dan allen te zamen ‘Italië’ vormen, voor een ‘buitenman’ uit het Noorden is dit alles Latijn, een taal, die hij eerst met veel moeite kan leren verstaan.

Naast het moderne station te Rome staat een oude muur uit de tijd van Servius Tullius en er tegenover ziet men de Thermen van Diocletianus. De Romein loopt hier dagelijks langs en de Thermen van Diocletianus vormen voor hem evenzeer een begrip als het station.

Een tweede opvallend feit is, dat van alle oudheden vooral veel graven bewaard zijn gebleven. De Italiaan leeft tussen de doden, waarvan hij dagelijks de graftekens in kerken en op het land, ja zelfs midden in de steden ontwaart.

‘Wij worden verstikt door de doden, zij drukken als een zware last op ons’, zo zei me een Romeins letterkundige, wiens werk dan ook voortdurend de dood en het hiernamaals

[p. 227]

tot motieven heeft. En het is zo juist: als hier een graf in steen gehouwen wordt, blijft het bestaan, omdat de eerbied voor de doden de Italiaan in het bloed zit; men bedenke slechts, hoe men de zo rechte Via Appia een flauwe bocht heeft laten maken om een paar grafheuvels daar ter plaatse niet te beschadigen.

Is het zucht tot een zekere aardse onsterfelijkheid, die de groten van Italië, geestelijke zowel als wereldlijke, er toe bracht enorme monumenten bij de beeldhouwers te bestellen, kapellen te doen inrichten, geweldige paleizen te bouwen?

Er is geen Paus, die niet iets heeft nagelaten, waaraan zijn naam verbonden is, geen vorst, die zich zelf niet in steen heeft doen houwen en er waren vele pausen en vele vorsten in Italië. Uit elke tijd is een grafmonument vertegenwoordigd.

Hoe duidelijk werd mij dit, toen ik kort na elkaar het grafteken van de doden, die in de Duitse concentratiekampen om het leven kwamen, dat te Milaan op het Cimetero Monumentale staat en de Mozes van Michelangelo in S. Pietro in Vincoli (St Pieter in ketenen) te Rome bezocht.

Beide tekens hebben iets gemeen: zij geven slechts een herinnering: onder het teken te Milaan liggen geen doden en Paus Julius II, op wiens last Michelangelo het grafteken, dat veel groter zou worden en dat uit veertig beelden zou bestaan, vervaardigde, ligt begraven in de Sint Pieter.

Tussen beide tekens ligt de verandering in opvatting van de kunst en de verandering in opvatting van de eerbied voor de doden gedurende vier eeuwen. Het heeft geen zin hier verder in te gaan op de moeilijkheden van Michelangelo, die dit werk de ‘tragedie van de beeldhouwkunst’ noemde, omdat hij het niet af kon maken. Wat telt is de geest, die er uit spreekt.

En de geest nu is niet die van de dood, doch die van het leven. Ik ben ervan overtuigd, dat Michelangelo geen ogenblik aan de dood van Julius II heeft gedacht, toen hij deze felle Mozes, deze wetgever, die met zijn God of met zijn hoger

[p. 228]

zelf sprak, toen hij de tien geboden, de grondslag van de moderne gemeenschap, op schrift stelde, maakte. Hij maakte geen grafteken, maar een beeldhouwwerk, een groots beeldhouwwerk.

En het is duidelijk, dat zelfs als die veertig beelden (waarvan een aantal slaven of geketenden gedeeltelijk of geheel zijn afgemaakt) voltooid waren, het geheel een geweldig beeldhouwwerk zou zijn geweest, waarin de nagedachtenis van Julius II slechts een ondergeschikte rol zou hebben gespeeld.

Het is wel eens goed dit te overwegen als men de moderne kunst, vergelijkend met de oude, gebrek aan gevoel of eerbied verwijt. Het merkwaardige teken (men kan het monument van Belgiojoso, Peressuti en Rogers, uit niet veel meer dan een kubus van stangen bestaande, waarvan de vlakken gedeeltelijk met witte platen zijn afgedekt, als een teken opvatten, zoals een kruis, een vlag, een grenspaal een teken is) te Milaan ademt eerbied voor de gevallenen. Het staat midden op een grasperk aan het begin van een laan, die over de hele lengte bezet is met aan de lopende band gemaakte grafmonumenten, door handige beeldhouwers gebeiteld, maar tevens door mensen, die slechts een opdracht volvoerden en die met dezelfde gedachten een faun en een treurende vrouw fabriceerden.

Het pleit voor de Italianen, voor de eenvoudige Italiaan vooral, dat zij dit teken even gemakkelijk aanvaardden als welk ander pompeus beeld ook: rondom het monument staan tegenwoordig bloemen in vazen en marmeren bordjes met de namen van de gestorven bloedverwanten zoals dat in Italië de gewoonte is. Voor hen geeft dit op het eerste gezicht ongewone symbool niet minder een weerspiegeling van hun gevoelens dein welke ‘begrijpelijke’ voorstelling ook. Zij, die dagelijks de grote beeldhouwwerken uit hun verleden bewonderen, kunnen ook dit begrijpen.

Dat is de les, welke wij, geestelijk zo hooggestemde Noordelingen, die de ernst niet vertrouwen als zij niet conventioneel is, uit de houding der Italianen kunnen trekken.