Europa, mijn vaderland

[p. 247]

Een Italiaans kenner van de Nederlandse letterkunde

In Spello, een klein, nog met muren omgeven stadje vlak bij Assisi, woont dr. Giacomo Prampolini, groot kenner van de Nederlandse literatuur. Prampolini is een bekend literatuurhistoricus. Van zijn levenswerk ‘Algemene geschiedenis der literatuur’ is het zesde en laatste deel in 1951 verschenen.

Zodra wij elkaar zien, beginnen wij natuurlijk over de Nederlandse literatuur te praten, die ons beiden na aan het hart ligt.

‘Marsman heeft me de drukproeven voor zijn gedichtenbundel Tempel en Kruis gestuurd vlak voor zijn dood’, zo begint Prampolini, kennelijk blij iemand te spreken van de generatie, waar hij zo goed bekend mee is. ‘Pas jaren daarna heb ik vernomen, dat hij om het leven is gekomen tijdens zijn overtocht naar Engeland.’

Aan één van de poorten van Spello, versierd met enkele daar in de buurt gevonden beelden, zijn we elkaar tegengekomen en langzaam de oplopende straten beklimmend, wijst dr Prampolini mij de bezienswaardigheden van dit bekoorlijke, bij de toeristen te weinig bekende stadje en spreekt beurtelings over Pinturicchio en Couperus, Perugino en Leopold.

Wij gaan de S. Maria Maggiore binnen, waar Pinturicchio zijn meesterwerk heeft geschilderd in de Capella Baglioni, bestaande uit een Annunciatie, een Aanbidding der Herders en een dispuut in de Tempel. Laatstgenoemd werk vertoont zo grote verwantschap met dat van Perugino en Raphaël, dat een invloed van de één op de ander niet duidelijker zou kunnen worden gedemonstreerd.

Toch acht ik Pinturicchio met alle kunde welke hij hier ten toon spreidt de zwakste, degene, die zich het meest laat leiden door een zekere conventie.

Het moge dan waar zijn, dat Perugino in zijn merkwaardige ruimtewerking, zijn neiging ook de ruimte een grotere waarde

[p. 248]

te geven dan de voorstelling (tegenstanders van zijn werk spreken zelfs van een zich steeds herhalend foefje en soms moet men bijvoorbeeld bij zijn Afneming van het Kruis in de Uffizi te Florence aan de visie van een moderne fotograaf denken) een zekere starheid der groepen veroorzaakt, waardoor een onnatuurlijkheid ontstaat die plaatjesachtig aandoet, hij is een oorspronkelijke geest, wiens werk duidelijk zijn persoonlijk stempel draagt.

Het is mijns inziens niet onrechtvaardig, dat hij bekender is dan Pinturicchio, maar daarom ontroert mij des te meer het verhaal van de pastoor van deze kerk, die mij wijst op een klein menselijk drama, dat zich hier heeft afgespeeld. Op de Annunciatie van Pinturicchio komt zijn zelfportret voor ondertekend met de woorden: Bernardinus Pictoricius Perusinus, dus Bernardus, de schilder van Perugia. En inderdaad: niet Perugino is in Perugia geboren, maar Pinturicchio.

De elf jaar oudere man (hij werd in 1434 te Perugia geboren, Perugino in 1445 te Citta della Pieve), die moest verdragen, dat de jongere, beroemder dan hij, de naam van zijn geboortestad als de zijne aannam, die zonder twijfel onder diens leiding heeft moeten werken, heeft zich hier uitgeleefd: hij was de echte man van Perugia.

En, wonderlijk toeval (of wie weet bescheidenheid, eerbied of vrees): in deze zelfde kerk hangen twee overigens niet zeer geslaagde werken van Perugino, ondertekend met de naam Petrus de Castris Plebis, Petrus van Citta della Pieve! Welk klein menselijk drama heeft zich hier afgespeeld?

Zelfs als men in Italië zich voorneemt nu eens over Nederland te gaan praten, sluipt de Italiaanse schilderkunst binnen en het duurt weer even voor we op ons verhaal terugkomen.

Geen wonder, dat dr Prampolini beide graag combineert en zo leidt het gesprek natuurlijk naar Van Schendel, die hij goed heeft gekend.

’Ik heb dikwijls met hem door de Italiaanse stadjes ge-

[p. 249]

zworven’, zo vertelt hij, ‘en stond steeds versteld van zijn kennis van zaken en van zijn belangstelling voor het volk. Hij sprak vloeiend Italiaans, zij het niet met mij, omdat hij vond, dat ik goed Nederlands moest leren, maar hij ondervroeg de kooplieden en de marktvrouwen als hij iets zag, waarvan hij nog niet op de hoogte was.

Hij schreef mij wel in het Italiaans, soms niet geheel zonder fouten, maar in een voortreffelijke stijl. Hij had een hekel aan pseudo-intellectuele gesprekken, hij wilde niet diepzinnig zijn, maar ik acht hem de grootste van alle Nederlandse prozaïsten.’

‘Groter dan Multatuli en Couperus?’

‘Multatuli was te veel in zich zelf verdiept en geen groot kunstenaar. Hij had het bovendien over problemen, welke door het grootste deel van het Europese publiek niet begrepen werden. Zijn verdienste, dat hij gevochten heeft voor het recht van de Indonesiërs, is niet van artistieke aard, hij was een groot mens, geen groot artist.

Couperus is mij te rationalistisch en te oppervlakkig, in wezen was hij een belletrist. Alhoewel hij alle problemen heeft behandeld, heeft hij niets nieuws gebracht. Van Schendel was de meest universele, zijn problemen zijn algemeen gesteld, hetgeen Couperus juist ontbrak; Van Schendel is altijd in zijn hart moralist, die het verschil ziet tussen goed en kwaad.’

‘En Multatuli dan? Het merkwaardige is juist, dat de vrienden en bewonderaars van Van Schendel tevens grote bewonderaars waren van Multatuli en Couperus.’

Prampolini haalt zijn schouders op. ‘Het kan zijn, dat ik me laat leiden door persoonlijke sympathieën’, geeft hij eerlijk toe. ‘Ik heb hem zo goed gekend en hij was zo'n groot man.’

In zijn huis, op het hoogste punt van Spello gelegen, van waar men uitkijkt over de wijde vlakte tot aan het witte Assisi, toont dr Prampolini mij de bundels moderne Nederlandse gedichten en werken der Indonesiërs die hem geregeld worden toegestuurd.

[p. 250]

‘Men merkt aan uw literatuur zo duidelijk, dat uw land op het kruispunt der Germaanse en Romaanse landen ligt’, zegt hij. ‘En toch is ze zo merkwaardig zichzelf gebleven. Typisch de uiting van een klein, doch zeer beschaafd, zelfs verfijnd volk.

Een zeker provincialisme wordt opgeheven door het feit, dat alle internationale stromingen voor u zo gemakkelijk toegankelijk zijn. Men krijgt geen gevoel van benauwdheid of engheid, al is de grondslag klein. Uw dichters Leopold en Boutens zijn werkelijk van groot formaat; Marsman staat eigenlijk te dicht bij me, ik aarzel een oordeel over hem uit te spreken.

Bloems werk vind ik alleen de moeite waard wat het eerste gedeelte betreft, Het Verlangen, daarna valt hij te veel in herhalingen. Van uw jongeren is, meen ik, Achterberg de belangrijkste. Maar ik moet zeggen, dat ik van de literatuur van na de oorlog slecht op de hoogte ben. Van Nijlen valt me bij nader inzien niet mee.’

‘Dat is het ontmoedigende’, valt hij zichzelf in de rede, ‘als men zo'n algemene geschiedenis van de literatuur schrijft, dat je smaak verandert. Tijdens en na de oorlog heb ik veel moeten herlezen en veel bij mezelf moeten herzien. Vroeger was ik een groot bewonderaar van Paul Valéry, nu ben ik dat lang niet meer in die mate. Tot voor tien jaar was mijn oordeel bijna uitsluitend aesthetisch; na de persoonlijke en gemeenschappelijke ondervinding van de laatste oorlog is mijn kijk op de literatuur veranderd’.

‘En de Italiaanse letterkunde?’

‘Na de oorlog was er sprake van een gevaarlijke invloed van de Amerikanen met name Hemingway en Faulkner, maar ik hoop, dat die gauw voorbij zal zijn. De Duitsers zitten er nog midden in. Van de jongeren zou ik liefst Vittorini, Pratolini en Moravia noemen, de laatste overigens met enige reserve, verder Silvio Micheli, Libero Bigiaretti en Renata Vigano,

[p. 251]

die allen ook een grote rol in de ondergrondse strijd tegen het fascisme en de Duitsers hebben gespeeld.

Van de ouderen, tussen de beiden oorlogen, is Pirandello ongetwijfeld de grootste, een man op een peil, dat boven dat van de Italiaanse literatuur in het algemeen uitgaat. Met Leopardi, Manzoni en Verga behorend tot onze grootste schrijvers. D'Annunzio was een groot rederijker, Svevo is mij te grijs, ik heb trouwens een tegenzin tegen psycho-analyse, die me een middel lijkt om de menselijke waardigheid te vernietigen.

Svevo was een vriend van Joyce, een taaltovenaar, ik kan dat beoordelen, omdat ik de talen welke hij in Finnigan's Wake gebruikt of misbruikt alle beheers, maar hij hoort thuis in een museum, een museum van monstruositeiten.’

Op dat ogenblik komt de vrouw van Prampolini ons storen. Zij is burgemeester van Spello en moet voor dringende zaken naar Foligno. Of we mee willen met een taxi?

Prampolini kijkt me aan. ‘Kent u Foligno?’ vraagt hij. ‘Ik zou u de kapel in het Palazzo Trinci kunnen laten zien. Er is een prachtig streng Romaans kerkje. Of zullen we verder over literatuur praten?’

‘Trinci’, zeg ik zonder aarzelen. En daarna is het woord literatuur zelfs niet meer genoemd.