Europa, mijn vaderland

[p. 255]

De pleinen van Nancy

Toen Karel de Stoute in 1477 voor Nancy sneuvelde, was deze stad nog maar klein. Men vond hem tamelijk ver buiten in het veld, maar deze plek ligt nu achter het station; hoewel niet in het centrum, toch wel midden in de stad.

Op een zeventiende-eeuwse kaart ziet Nancy er heel mooi uit, het oude stadje ligt omsloten door zijn wallen, maar aan één kant is er een vesting aan vast gebouwd: de uitbreiding op het einde van de zestiende eeuw door hertog Karel III van Lotharingen. Daar de stad te klein geworden was en zich een dorp buiten de poorten gevormd had, ontwierp deze vorst een nieuwe stad met een net van elkaar rechthoekig kruisende straten en liet er wallen omheen leggen. Het beeld werd dus een ster, de oude stad met zijn bolwerken, in de hoek van een grotere ster, het nieuwe Nancy. Op zo'n plaat ziet het er gezellig uit, overal bruggen en poorten en een brede strook, vanwaar men in de nieuwe stad op de wallen van de oude keek: een speelgoedvesting voor onze tijd, een formidabel fort voor generaals en burgers van driehonderd jaar geleden.

Lodewijk XIV ten minste, die Lotharingen reeds lange tijd wilde inlijven, liet de versterkingen van de nieuwe stad in 1661 slechten, ze werden weer opgebouwd door Vauban, de beroemde Franse vestingbouwkundige, maar in 1689 verdwenen ze voor goed.

Lotharingen, dat in 1477 nog zo strijdvaardig zijn onafhankelijkheid verdedigd had, was toen feitelijk al een deel van Frankrijk geworden, het werd voortdurend door Franse troepen bezet en de latere hertogen van Lotharingen lieten zich zelfs niet in Nancy zien. Frans III, de laatste, ruilde zijn hertogdom tegen Toscane, trouwde met Maria-Theresia en werd in 1745 keizer van Duitsland onder de naam Frans I. Een wonderlijke situatie als men bedenkt, dat Stanislas Lesczinski, schoonvader van Lodewijk XV, intussen zijn Pools koninkrijk

[p. 256]

was kwijtgeraakt en nu in naam hertog van Lotharingen werd.

Hij ging in Nancy wonen, kreeg jaarlijks twee millioen francs van zijn schoonzoon en had eigenlijk niets te doen. Wat doet een koning als hij niet kan vechten? Hij gaat bouwen en Stanislas begon dus iets te verzinnen.

Hij had gehoord, dat de stad Parijs een standbeeld van Lodewijk XV bij een beeldhouwer besteld had en wilde niet achterblijven en bestelde eveneens een standbeeld bij een kunstenaar uit Lunéville. Het viel goed uit, maar er was geen plaats voor en Stanislas liet dus een plein ontwerpen op de open plek tussen het nieuwe en het oude Nancy.

En ineens bleek een regel op te gaan, die men helaas niet altijd kan toepassen (niet tijdens het Derde Rijk of in de negentiende eeuw waar ter wereld ook): dat kunstenaars zich onmiddellijk vertonen op het ogenblik, dat er vraag naar hun werk is. Want het werd niet één plein, maar drie, ontworpen door Emmanuel Héré en er kwam een kunstsmid bij, Jean Lamour en negen beeldhouwers, Soentgen, Walneffer, Cyfflé, Lépy, Misny, Pierre Dieudonné, Louis Lenoir, Joseph Belchamp, Louis Menuet en een schilder Girardet en samen maakten ze iets unieks.

Het was een geval van zuivere ‘kunst om de kunst’, van nut was hier geen sprake, evenmin van persoonlijke praalzucht, want Stanislas was geen koning meer, het was enkel en alleen een onbedwingbare drang iets moois tot stand te brengen. En dat is geschied: de Place Stanislas vormt met de Place de la Carrière een complex, dat voorbeeldig is voor de stedebouwkunde uit de achttiende eeuw. Het bestaat uit een vierkant, de Place Stanislas (128 bij 106 meter) en een rechthoek, de Place de la Carrière, verbonden door een vrij nauwe straat en een triomfboog. De Place de la Carrière is aan de zijkanten beplant met linden en eindigt in een rechthoek, die op de korte zijden overgaat in halfronden. Deze Place de la Carrière bestond namelijk gedeeltelijk en het was de opgave van Héré de

[p. t.o. 256]

De honderd treden uit de tuin van het paleis te Versailles

[p. t.o. 257]

Het kasteel van Pierrefonds

[p. 257]

bestaande bebouwing in zijn plan op te nemen. Hij aarzelde niet en liet alle gevels op zijn kosten precies gelijk maken met uitzondering van één hoger gebouw, hiertegenover zette hij precies zo'n hoog gebouw, tussen de linden bleef een breed wandelplein, op de hoeken afgesloten met fonteinen en hoge ijzeren sierhekken met lantaarns. Ook de Place Stanislas is aan de hoeken afgesloten met sierhekken van Jean Lamour, evenals in het midden, waar de straten op het plein uitkomen, in twee andere hoeken staan weer fonteinen. De bebouwing is uiterst zorgvuldig vastgesteld: aan één kant staat een lang gebouw, het Stadhuis, van waar men door de korte straat en de triomfboog over de Place de la Carrière, langs de linden dus, op het commandantshuis kijkt, dat de Place de la Carrière afsluit. De twee zijden rechthoekig op het Stadhuis zijn elk in twee blokken verdeeld door een straat. De zijde tegenover het Stadhuis is verdeeld door de korte straat, die naar de Place de la Carrière leidt: de bebouwing aan deze kant van het plein is aanmerkelijk lager (helaas later verhoogd met dakkapellen achter de balustrades), zodat de aandacht van elke bezoeker, die het plein op komt, reeds onmiddellijk naar de kant van de Place de la Carrière wordt getrokken.

Ondanks de uitbundige versiering met consoles, lantaarns, beeldhouwwerk, balustrades en pilasters maken de gebouwen geen overdadige indruk, eerder voornaam, zou men zeggen, hetgeen wellicht bij het Stadhuis zijn oorzaak vindt in het feit, dat de pilasters tussen de ramen over twee verdiepingen doorlopen, een gevelbehandeling, die men reeds bij Palladio vindt en die gauw een wat strenge indruk maakt, als men niet zoals hier de strakke lijnen verlevendigt met vele gebogen lijnen.

Bij de poging een indruk te geven van het aangenaam, om niet te zeggen heerlijk en verheven gevoel, dat iemand kan bewegen als hij door het spel van lijnen en vlakken beveiligd en bevrijd door, over en om deze pleinen loopt, beseft men hoe gelijksoortig en tevens hoe verschillend de uitingen van de

[p. 258]

mens, welke men met het woord ‘kunst’ bestempelt, zijn. Een sonnet, een fuga, een onaantastbaar sterk gecomponeerd schilderij hebben iets met zo'n wandeling tussen deze meesterwerken van steen en ijzer te maken, maar een roman, een symphonie, of een portret zijn er gedachtenwerelden van verwijderd.

Meer echter dan de kunstwerken op zichzelf treft ons de gemeenschappelijke geest, de wil tot samenwerking van deze groep kunstenaars, die hun persoonlijkheid lieten varen om gezamenlijk iets groots tot stand te brengen.

Zo is dit pleinencomplex wellicht ook juist hierdoor voor de eenzamen, die tegenwoordig een eenheid van beschaving trachten te ontdekken of tot stand te brengen, een lichtend voorbeeld.