Europa, mijn vaderland

[p. 287]

Notre Dame de Toute Grâce te Assy

Geen moderne kerk ter wereld trekt vermoedelijk zoveel toeristen als de kerk Notre Dame de Toute Grâce op het Plateau d'Assy, bij St Gervais-les-Bains, dat weer bij Chamonix ligt en die plaats is in de buurt van de Mont Blanc.

Niet minder dan 60.000 vreemdelingen stevenden in 1950 naar dit plotseling zo beroemd geworden kerkje midden op de helling van een berg die de hoogste top van Europa tegenover zich heeft. In een prachtige, ja zelfs grootse omgeving ligt daar op een ding, dat men nauwelijks een vlakte mag noemen, een uit grijsgroene natuursteen van de omgeving opgetrokken gebouw, dat het heel goed doet tegen de rotswand, die er de achtergond van vormt.

Maar dat is niet de reden, waarom zo velen deze kerk een bezoek brengen: het merkwaardige vindt men binnen: een aantal beroemde Franse schilders, onder anderen Braque, Lurçat, Rouault, Bonnard, Matisse, Léger en Germaine Richier, hebben aan de versiering van dit gebouw meegewerkt. Er komen nog ramen en muurschilderingen van Chagall.

Geen kleinigheid als men tevens bedenkt, dat een aantal van deze kunstenaars niet katholiek, ja zelfs totaal ongelovig is.

Of men van bergen houdt is een kwestie van smaak en temperament, misschien wel van karakter. Zoals men poesenen hondenliefhebbers dikwijls duidelijk kan scheiden, zo bestaat er een onderscheid tussen bergliefhebbers en principiële topvermijders.

Ik voor mij behoor tot de laatste categorie, ik ben niet gek op die hoge gevaarten, waarvan er steeds meer komen opduiken hoe hoger men klimt, zodat het uitzicht alleen duizelingwekkender, maar de horizon niet wijder wordt. Het regent mij ook te hartstochtelijk in die bergen en ze kijken je dan zo somber en dreigend aan als oude versteende mannen, die je het levenslicht niet gunnen.

[p. 288]

En ook ditmaal was het weer zo ver: als echte druiloren lagen ze daar machtig in hun harde onbeweeglijkheid uitgestrekt, met beken van sneeuw als een witte baard, die op de grond hing, hier en daar bestoven met witte poedersuiker, omdat ze te veel Paasbrood hadden gegeten.

De wezenloze wolkensluiers om hun toppen, die er uitzagen als luie, doorzichtige krokodillen, maakten de zaak niet vrolijker - ook al, omdat het inderdaad regende, dat het goot.

Van de ene coulisse kwam je in de andere terecht als in een doolhof van grote, benauwende monumenten, die je aanstaarden zoals een grote beeldenverzameling in een museum dat soms kan doen.

De bergen zijn door een vijand van de mens gefabriceerd om hem schrik aan te jagen, zo denk je, maar naarmate je (in de autobus) hoger klimt krijg je toch iets Wagneriaans over je, iets van de Godenschemering, iets heldenmoederigs. Hier werd de natuur zo vaak vals bezongen, omdat de dichters bang waren als kinderen in het donker...

Maar plotseling word je dan uit zo'n autobus gezet en dan ziet het er toch machtig uit: wilde watervallen staan als trillende pijlers tegen de rotsen, zwarte bergen bespikkeld met sneeuw en donkere kegelvormige bomen vormen de voorgrond en daarachter zweven lichtende helwitte schuine vlakken, grillig over elkaar heengrijpend. Een ontoegankelijke en verboden wereld, bewaakt door grijze gestalten: zittende beren, met hun kop naar boven gerichte wolven, mannenkoppen, die omlaag kijken: fantastische ijsklompen of verglaasde uitsteeksels, die elk ogenblik zouden kunnen gaan bewegen.

En dat is nog maar de wand, een rustpunt voor je ogen: naar die wand, dat complex van wanden, kegels, kubussen en muren, kijk je over een eindeloos, leeg, adembenemend dal, een gat in de wereld, waar je zó in kunt vallen.

Tenminste: dat lijkt zo op sommige punten. In werkelijkheid sta je stevig op een weg en kris kras onder en boven je

[p. 289]

liggen bruine, groene, roze en witte bouwsels, het één wat lelijker dan het andere: de sanatoria, de Zandvoortwinkels, de optrekjes en de villa's, de restaurants, de garages en de houtschuren van Assy.

Ze hebben hier op een gegeven ogenblik zó maar een dorp neergeplakt, waarschijnlijk omdat het er zo mooi was. In 1925 bestond Assy nog niet en nu staat het er vol; zo vol, dat je door de huizen het uitzicht bijna niet meer ziet.

Van 1925 af begon een wilde bouwerij en daarom kwam er ook een gloednieuwe kerk.

‘Hier was de gelegenheid’, zo vertelt mij pastoor Ceppi, die het geheel beheert, ‘om de mensen te tonen dat er een nieuwe kerkelijke kunst kan komen. Sedert de Renaissance en de Barok is de traditie verloren gegaan. Er was een breuk gekomen tussen de kunst en de kerk. Deze breuk moet worden hersteld en de eerste pogingen zijn hier door kanunnik Devémy en Pater Couturier gedaan. De bouw van deze kerk is begonnen in 1937, van '39 tot '41 is het belangrijkste werk verricht en in 1950 is zij ingewijd.’

Pastoor Ceppi is een stevige man, die er ondanks zijn witte pij eerder vastbesloten deun dromerig, eerder strijdbaar dan kunstzinnig uitziet. Dat mag ook wel, want lang niet iedereen van de bevolking en van de bezoekers, critici en autoriteiten, is tevreden. Men heeft vooral veel bezwaar tegen de Christus van de beeldhouwster Germaine Richier en iemand, die niet aan moderne kunstwerken gewend is, zal er dan ook niet gemakkelijk toe worden gebracht dit beeld de door katholieken verschuldigde eerbied te betonen. (Dit beeld is intussen op last van de kerkelijke autoriteiten weggehaald.)

Vooral de woorden van Pater Couturier hebben nogal wat opzien gebaard: ‘Het is beter zich te wenden tot geniale kunstenaars zonder geloof dan tot gelovigen zonder talent!’

Een wonderlijke tegenstrijdigheid, zelfs voor een ongelovige. Tenzij men aanneemt dat die pater veronderstelt, dat zulke

[p. 290]

ongelovigen onbewust nog wel enig geloof hebben. Want als de kerk ongelovigen moet huren om haar heilige gebouwen te versieren, dan zou men toch zo denken, dat diezelfde kerk, althans in artistiek (en wat is dat anders dan geestelijk) opzicht niet erg inspirerend werkt. Hier zou dan toch een vorm van degeneratie of op zijn minst genomen onvermogen bespeurbaar zijn.

Dat men tot nu toe dit experiment heeft toegelaten, getuigt van een heel wat lankmoediger houding van de zijde der Franse kerkelijke autoriteiten dan bij ons, waar de kruiswegstaties van Aad de Haas te Wahlwylre in Limburg op verzoek van de Nederlandse hogere geestelijkheid zijn verwijderd en waar men zo nodig een Jan van Eyck-academie moest hebben om de komende sierkunstenaars vooral op het rechte, dat wil hier toch zeggen rechtzinnige en in de vormgeving traditionele, pad te houden. Tot meerdere glorie van de sleur.

Want dat de sprong in Assy met succes is bekroond zal niemand ontkennen, die eerlijk en onbevooroordeeld voor dit voorbeeld van samenwerking staat. Persoonlijk vind ik de Christus van Madame Richier niet mooi en eigenlijk ook niet erg indrukwekkend, hoewel er een zekere poverheid en van een bepaalde kant bekeken alomvattende liefde van uitgaat. Maar de kunstenares heeft zich de opgave toch te veel met inschakeling van het doordrijven van de eigen stijl gesteld.

Daarentegen heeft de mozaïek van Léger aan de voorgevel van het gebouw ondanks de gestyleerde voorstelling in zijn spel van helblauw, helgroen, helrood en helgeel een eigen bekoring.

Opvallend is echter, dat het werk van de beide gelovigen Rouault en Pater Couturier, de één met vijf glasramen aan de voorkant, de ander met twee aan de zijkant, het best is geslaagd.

In een zwart-wit-reproductie niet alleen, doch ook in een kleurenreproductie is de werking van Rouaults ‘Veronica’ niet weer te geven, maar zij pakt je, gelovig of ongelovig, tot in je gebeente.

[p. 291]

Pater Couturier, die veel naar oude ramen moet hebben gekeken, naar zijn kleurschakeringen te oordelen, heeft nochtans een eigen vorm gevonden. Het bronzen deurtje van Braque is te klein om er veel van te zeggen, het is smaakvol zoals alles wat Braque maakt, de wandschildering van Bonnard van de Heilige Lodewijk is mooi, maar ze bevindt zich te veel in het donker, die van Matisse is te schetsmatig.

Het geheel maakt echter een sympathieke indruk en hoewel de kerk wel erg donker is, ze is niet van sfeer ontbloot. In de crypt vindt men nog een paar bekoorlijke op ikonen gelijkende mozaïeken van de zoon van de componist Strawinski.

De kerk is bijna nooit zonder belangstellende bezoekers, hoewel die het niet altijd over de kerk hebben. Zo hoorde ik een paar jonge Amerikanen redetwisten over de bus en de trein, die ze zouden nemen. De één, blond en dromerig, met een scherpe neus, wilde de trein halen. De ander, zwart, scherpzinnig en agressief, was er tegen:

‘Ik ben existentialist en jij marxist. Jullie marxisten willen altijd plannen maken. Mij kan het niet schelen: ik vind het leuk om de trein te missen.’

Naar de kunstwerken keken ze niet om, maar later zag ik hen in Aix-les-Bains op het perron bezig onder heftige woorden van de één en een vriendelijke glimlach van de ander de trein te halen. Zo zijn dan ook de moderne denkwijzen reeds in het kerkje van Assy geïntroduceerd, ofschoon ik moet bekennen, dat het verschil tussen existentialisme en marxisme me hierdoor niet veel duidelijker is geworden.

Tussen haakjes: die bergen zijn toch wel wispelturige wezens. Tegen de avond klaarde het op en het vuile geelgrijs van de sneeuw bij een regenrijke zonsondergang werd ineens blauw als van vreemde edelstenen en toen waren ze toch wel prachtig en stil en stemmig, alsof ze zoet wilden gaan slapen en ons wilden doen vergeten, dat ze zo stout waren geweest.

In de stilte hoorde ik het ruisen van de beek van smeltwater,

[p. 292]

die langs het kerkje van Assy stroomt en ik vergat de lelijke huizen en de naar knoflook smakende karbonade, die ze in de verkeerde pan hadden gebakken en de rumoerige chauffeur van de autobus.

En in de dode, maar zo lieflijke provinciale straten van Aix-les-Bains waar de lege kasten van hotels zo vriendelijk van vergane glorie vertellen (wij zijn geopend, gereduceerde prijzen) omdat ‘naar de baden gaan’ niet meer in de mode is, nu men zulke rare stoffen als pennicilline en de gebroeders en gezusters sulphamiden heeft uitgevonden en de lever nog maar een ding is, dat men op zijn brood eet, hoorde ik het gemurmel nog en ik zag de kleurige mozaïek en de lichtgroene kerk en de tussen verwijt en mededogen zwevende blik van Veronica.

En wat zeg je dan? Wat een prachtige kerk en wat een prachtige dag en wat een mooie bergen. Op dat ogenblik begon het te regenen, alsof er die dag nog niets was gevallen.