Europa, mijn vaderland

[p. 293]

Verkeerd gesteld probleem

Met alle bewondering, welke men voor de spitse dialoog van Sartre kan hebben, heeft men na opvoering van het toneelstuk ‘Vuile handen’ het gevoel, op bijzonder superieure wijze voor een verkeerd gesteld probleem te zijn geplaatst.

Sartre immers wil in dit stuk zonder twijfel de mogelijkheden tekenen van een intellectueel, die in een milieu van mannen van de daad wil aantonen, dat hij tot hetzelfde in staat is als zij. Dat hem dit niet lukt, dat hij dus niet in staat is een moord te begaan, kan men op zijn tien vingers natellen en Sartre maakt ons dat ook op overtuigende wijze duidelijk. Maar de fout ligt in het gegeven zelve: een intelligent man, een bewust mens, weet van tevoren, dat hij zich op dit gebied niet met de mannen van actie moet meten: zijn kracht ligt op een heel ander terrein.

Ook Sartre zag dit in en daarom moest hij van de figuur van Hugo, die opdracht van de partij krijgt om één van de leiders uit de weg te ruimen, een emotionele jongeman maken, die met portretten van zichzelf in een koffertje rondsjouwt, die bijna hysterisch wordt als men hem op zijn verleden van rijkeluiskindje wijst, die niet van zijn vrouw houdt en ook niet van de mensen. Een man, die terecht het verwijt te horen krijgt: ‘Je wilt de wereld niet veranderen, je wilt haar vernietigen’.

Is het een wonder, dat iemand, die slechts uit zelfhandhaving een medemens wil vermoorden, die dreigt uit de partij te gaan, als hem niet de gelegenheid gegeven wordt zijn werk te voltooien, dat zo iemand slechts een muis tussen poesen is als men hem met steekhoudende argumenten te lijf gaat? Als zodanig is dus de tegenstelling intellectueel-partijman geheel mislukt, want de intellectueel is in dit stuk aanmerkelijk dommer dan de politici en, wat misschien meer zegt, minder menslievend.

Sartre laat het stuk spelen in het milieu van de communis-

[p. 294]

tische partij in een land, dat op het punt staat door de Sowjetlegers veroverd te worden; het schijnt dat men hem dit in communistische kringen hoogst kwalijk genomen heeft. Niet zeer duidelijk, want het geheel is van een puur Macchiavellistische geest uit geschreven en de mentaliteit van de ‘communisten’ in dit stuk is geheel die van elke samenzweerderspartij in welke eeuw en in welk land dan ook, met andere woorden, het feit dat de harde realisten in dit stuk communist zijn is niet principieel, doch zuiver incidenteel.

De ‘zuiverheid’, waar deze intellectueel in al zijn daden zo naarstig naar streeft, is overigens ook maar zo-zo; hij ziet er niet tegen op zich bij Hoederer aan te laten stellen als diens secretaris, diens vertrouwen te winnen om hem dan op zijn gemak te kunnen vermoorden, hij ziet dus niet op tegen enig bedrog en verraad, omdat het de goede zaak geldt, maar is heftig verontwaardigd als anderen het met hun geweten op een accoordje gooien ter wille van diezelfde goede zaak.

Het feit, dat zijn daad ten slotte nutteloos blijkt te zijn, omdat achteraf beschouwd de tactiek van de partij als de juiste beschouwd wordt, windt hem zo op, dat hij vrijwillig de dood in gaat en dit is wel in overeenstemming met de getekende figuur. Maar zijn verontwaardiging is toch niet die van een intellectueel of van een liefdevol mens: hij verkiest de dood, omdat zijn heldendaad nu niet meer telt, omdat hij het verschrikkelijke er van nu pas in zijn volle omvang beseft, terwijl hij dit alles wel eventjes eerder had kunnen bedenken.

Voegen we hier nog de tamelijk zwakke liefdesscène van Hoederer met Hugo's vrouw bij (welke man van de daad zal op zo'n ogenblik een vrouw die zich aanbiedt in de armen vallen!) en de gespierde taal van Hoederer als hij deze dame steeds weer uit zijn nabijheid wil verbannen, dan kunnen wij niet verhelen, dat Sartre hier en daar toch ook van enige doorzichtige toneeltrucjes gebruik gemaakt heeft. Zodat men tot de conclusie moet komen, dat Sartre, ongetwijfeld één van de

[p. 295]

belangrijkste schrijvers van deze tijd, bij wie men uiteraard de hoogste maatstaven aanlegt, er niet in geslaagd is een tragedie in klassieke zin te schrijven, waarin de noodlotsgedachte als een dreigend spook rondwaart, doch eenvoudig een droef eindigend spel, waarin de personen niet voor oerprincipes staan, doch waarin een aantal geconstrueerde figuren heel gewone en niet erg sterke mensen zijn geworden.