Europa, mijn vaderland

[p. 296]

De liefde gerelativeerd

Het is natuurlijk helemaal niet netjes om letterkundigen met renpaarden te vergelijken en waarschijnlijk voelen ze zich zelf meer als zwoegende trekossen, die elke keer opnieuw asthmatisch hijgend hun geestelijke vrachten een steile heuvel opzeulen. Maar succes en populariteit geven zelfs aan de letterkunde een soort wedstrijdidee, vooral wanneer twee richtingen zo duidelijk met elkaar in tegenspraak zijn.

Die twee richtingen worden in Frankrijk op het ogenblik wat het theater betreft het duidelijkst vertegenwoordigd door Sartre, de wanhopige philosoof en Anouilh, de cynische fantast en om nu maar bij die paarden te blijven: Anouilh ligt duidelijk aan de kop.

Dit komt natuurlijk onder andere ook omdat Anouilh als dramaturg productiever is dan Sartre: men kan niet in Parijs komen of er wordt wel een stuk van hem gespeeld.

In het voorjaar van 1951 was het Colombe, de naam van een meisje, die men met Duifje zou kunnen vertalen, ware het niet, dat het lieve kind meer iets duivelachtigs dan duifachtigs over zich heeft. In tegenstelling met vele andere stukken van Anouilh, die ondanks alle bekwaamheid waarmee ze zijn geschreven toch iets geforceerds hebben in het gegeven, zit Colombe prachtig in elkaar.

Een jongeman, zoon van een beroemde actrice uit het einde van de vorige eeuw, is met een bloemenverkoopster getrouwd en leeft met haar in armoedige omstandigheden. Aangezien hij in militaire dienst moet, vraagt hij zijn moeder, die overigens niet erg op haar is gesteld, om zijn vrouw tijdens zijn afwezigheid te steunen.

Op voorspraak van haar lievelingszoon Armand, een oppervlakkig heerschap, besluit de oude dame aan het verzoek te voldoen, maar ze laat de directeur van het theater voor de kosten opdraaien: Colombe krijgt een rolletje in het

[p. 297]

nieuwe stuk tegen een honorarium van zeven francs per voorstelling.

En plotseling ontpopt zich nu het verlegen en onderdanige meisje als een volleerde mannenverleidster: zodra ze een andere japon aantrekt, zich anders laat kappen, ligt iedereen aan haar voeten: de directeur van het theater, de schrijver van het stuk en de ‘jeune-premier’, die al ophield zijn minnaressen te tellen tijdens het Tweede Keizerrijk. Zij houdt ze allemaal aan het lijntje, doch bezwijkt voor Armand, wanneer deze haar de rol voor een liefdesscène overhoort en het spel werkelijkheid wordt.

De echtgenoot, door de afgunstige secretaris van madame Alexandre gewaarschuwd, ontdekt wat er aan de hand is en Colombe verwijt hem zijn starheid, zijn jaloezie en zijn armoede. Beide jongelieden zijn hopeloos voor elkaar verloren en het stuk eindigt dan ook met een definitieve breuk.

Maar Anouilh heeft een blijspel willen schrijven en daarom vond hij het nodig in een laatste scène het gelukkige begin van deze verhouding te schetsen, een wonderlijke truc, waardoor men de wrangheid van het eigenlijke stuk toch niet vergeet.

Een bitter geval: de fatsoenlijke echtgenoot verliest, omdat hij een ouderwets gevoel van trouw heeft en vooral omdat hij zijn vrouw niet geven kan, waar ze recht op meent te hebben: bloemen, parfum, juwelen, japonnen.

Zij verwijt hem, dat hij haar in de twee jaar, dat ze getrouwd waren, slechts twee maal heeft meegenomen om samen te dansen. Het wuft en cynisch materialisme van de theaterwereld op het einde van de negentiende eeuw, toen actrices niet veel meer dan lichte vrouwen waren, wordt hier wel in felle tinten geschilderd.

Doch dat gebeurt dan ook met een ongelofelijke knapheid; de verhouding tussen de gevierde madame Alexandre en de schrijver, de wijze waarop alle spelers het gesprek tussen de beide echtelieden afluisteren, de parodie op een romantisch

[p. 298]

stuk, zoals dat op het eind van de vorige eeuw werd gespeeld: Anouilh toont hier dat hij, nauwelijks veertig jaar, het toneel volkomen beheerst en hier zowel op ordinaire als sublieme wijze gebruik van weet te maken.

Over de prachtige voorstelling zullen wij niet te veel zeggen; behalve dat dan Marie Ventura als het oude canaille madame Alexandre van het ene open doek in het andere viel en dat Danièle Delorme als het jonge canaille Colombe met haar hoog stemmetje en haar onbewogen gezichtje precies het soort fatale vrouw weergaf, dat op het ogenblik in de mode is.

Ondanks alle verregaande ironie geeft Anouilh in dit stuk echter nog het probleem van de snel vervliegende jeugd: op sommige ogenblikken kan men de redenering van Colombe volgen, die voor ze oud wordt nog gauw alles wil hebben wat er te krijgen is en die toeslaat voor het te laat is.

Het is duidelijk, dat dit probleem Anouilh bezighoudt: ook in de film ‘Caroline Chérie’ (Die lieve Caroline), waarin Anouilh de gelijknamige roman van Cecil Saint-Lourent heeft bewerkt, komt een soortgelijke figuur voor. Ditmaal een meisje, dat tijdens de Franse revolutie nu eens bij de ene partij, dan weer bij de andere partij terechtkomt, en steeds haar werkelijke liefde moet verloochenen, steeds weer een andere minnaar moet aanvaarden om het naakte leven te redden.

De uiterlijke omstandigheden bepalen trouw of ontrouw, zo schijnt de schrijver ons toe te willen roepen. Het is alweer een stap verder of een stap terug: dat moed door de omstandigheden werd bepaald hebben ons de oorlogsromans geleerd; de liefde was een laatste bolwerk, dat nu door Anouilh met zware wapens wordt aangevallen.