Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

[p. 683]

XXIII [De middennederlandsche poëzie]

Ware dit eerste gedeelte van het Land van Rembrand bestemd op zichzelf te blijven staan, ik zou na Van Mander ook nog spreken over Van Meteren, Bor, Marnix; over Coornhert, Roemer Visscher, Spieghel.

Coornhert en Marnix stierven nog vóór het einde der eeuw. Van Meteren's boek verscheen eerst in 1599, doch het handschrift was geruimen tijd vóór 1596 voltooid. Bor's eerste deel zag in 1595 het licht. Coornhert begon te schrijven in 1556. De tweede druk van den Bijekorf gaat terug tot 1572, de eerste tot 1569. Roemer Visscher was bij het aanbreken van het nieuwe tijdperk een oud man. Toen de jonge Hooft in 1600 naar Italie vertrok bezat hij in Spieghel een vriend die zijn vader had kunnen zijn, en die in brieven hem toesprak op vaderlijken toon.

Niet alleen hebben al deze mannen, wat hun leeftijd aangaat, tot de 16^de eeuw behoord, maar ook is in aller schrijfwijze de rederijkers-invloed merkbaar. De minste sporen van dien aard treft men bij Marnix aan, wiens moedertaal het fransch was, en voor wien de beoefening van het nederlandsch, eerst aangevangen na de terugkomst uit Genève, met heb beginnen van iets nieuws gelijkstond. Ook was het voor zijn bijzonder doel hem bovenal om het betrappen der nederlandsche volksuitdrukking te doen, zoodat de school minder vat op hem had. Wie der overigen het digtst bij de kamers stond, waag ik niet te beslissen.

Van Meteren (1535-1612), zoon van een antwerpsch

[p. 684]

boekdrukker, bekwaam koopman, nederlandsch konsul te Londen, wijdt in zijne kronijk de rederijkers eene belangstellende bladzijde, en verhaalt er met welgevallen van het gentsche landjuweel in 1539, van het antwerpsche in 1562.¹ In de geschiedenis van zijn leven, door een oud vriend, vindt men met zekeren trots geboekt dat Van Meteren als knaap in 1547 het landjuweel van Doornik heeft bijgewoond, en uit Duffele door zijne ouders in 1549 naar Antwerpen ontboden is, ten einde de Blijde Inkomst niet te missen.² Men moet daaruit opmaken dat die vertooningen van jongsaf zeer in zijn smaak vielen.

Bor (1559-1635), een aptekerszoon uit Utrecht, naderhand notaris te Haarlem, rentmeester van Noord-Holland, evenals Van Meteren een auto-didakt, verpoosde zich van zijne Nederlandsche Oorlogen door het schrijven van twee rederijkers-drama's.³ De rederijkersspelen en rederijkers-zamenspraken van den vruchtbaren Coornhert (1522-1590) worden bij halve dozijnen geteld.⁴ Spieghel (1549-1612) dichtte somtijds nog in

1 Nederlandsche Historie, uitgaaf van 1614, f. 29 vg.

2 Leven door Simeon Ruytinck, achter do uitgaaf van 1614.

3 Twee tragi-comedien in prosa, d' eene van Apollonius prince van Tyro, ende d' ander van den zelven en Tarsia, syn dochter. Den Haag, 1617.

4 Coornhert's Werken, uitgaaf van 1630. Tooneelstukken: Der Maeghdekens Schole, Abrams Uytganck, De blinde voor Jericho, Comedie van Israel, Tragica-comedia van den thien Maeghden, enz. - Zamenspraken: tusschen Opinie en Experientie, tusschen Vermetel Oordeel en Bescheyden Ondersoeck, tusschen Jezus en de Samaritana, tusschen Eva en 't Serpent, tusschen Godt, Abram, ende Schriftuere, enz. Chronologische lijst in Jan Ten Brink's uitgaaf der Wellevenskunst, 1860, bladz. 187 vgg.

[p. 685]

zulk een slechten rederijkersstijl, dat hij er mede geplaagd werd door Roemer Visscher (1547-1620) die ook zelf de kwaal nooit geheel te boven kwam.¹

Echter dringen bepaalde redenen ons, dit litterarisch zes- of zevengesternte (ik zou er Kiliaen, 1537-1607, willen bijgevoegd zien, wiens rederijkers-vertalingen van Commines en van Guicciardini Jr. voortreffelijk mogen heeten, en wiens Woordenboek aan de taalwetenschap in Noord-Nederland zulke voorname diensten bewezen heeft)² tot de 17^de eeuw te brengen, niet tot de 16^de. Door de taalzuivering, welke zij ondernamen, zijn Coornhert, Visscher, en Spieghel, grond-leggend in verzet gekomen tegen de rederijkers-gebreken die ook de hunne waren.³. Toen Van Meteren en Bor herinneringen en bescheiden omtrent de geschiedenis van den Opstand gingen verzamelen, kweten zij zich van een arbeid die bovenal het nageslacht ten goede komen zou; beiden waren bovendien de nieuwe orde van zaken ijverig toegedaan. Met Marnix (1538-1598) was dit laatste in nog veel sterker mate het geval. De afschuw van het katholicisme, die bij het stichten van de republiek der Zeven Provincien allengs zulk eene voorname rol is gaan vervullen, vond misschien in Marnix hare scherpste uitdrukking, en wij

1 Roemer Visscher's bekende gisping van Spieghel's kreeftdichtje bij Van Vloten, Beknopte Geschiedenis, bladz. 202. - Roemer Visscher's ‘Lof van Rhetorica’, in den bundel van 1612, is nog grooten deels een rederijkersvers.

2 Etymologeticon Theutonicae Linguae, Antwerpen 1583.

3 Kort Begrip, leerende recht Duidts spreken enz., door Spieghel en Roemer Visscher met medewerking van Fallet, Amsterdam 1584. Voorrede van Coornhert.

[p. 686]

zullen hem eerst regt kunnen doen wanneer wij moeten spreken over den haat die van de groote liefde der Nederlanders voor godsdienstige en staatkundige vrijheid de springveer geweest is.

Trekken wij dit overzigt der middennederlandsche letteren zamen, dan bevinden wij dat te rekenen van de 13^de eeuw onze vaderen begonnen zijn aan de groote europesche litteratuur naar vermogen mede te doen of daarin belang te stellen. Aanvankelijk voedde zich hunne verbeelding, buiten den bijbel en de legende der heiligen om, die onvermijdelijk op den voorgrond bleven staan, met de sagen van Siegfried en van Attila, waaruit, vleijend voor hunne aangeboren woestheid of hen bekorend door het grootsche in de zachtheid, het Nevelinge- en het Walthariuslied voortkwamen.¹ Daarna: met de sage van Karel den Groote in het Roelandslied, waar zij het ideaal zich zagen verwezenlijken van den vazal die tot in den uitersten nood met onbezweken trouw zijn leenheer dient, en wederkeerig door dezen in de hoogste eer gehouden wordt.² Daarna: met de Vier Heemskinderen, waar zij met welgevallen den in opstand gekomen Reinout van Montalbaan de handen des herkenden keizers zagen kussen.³

1 Het Walthariuslied in de boekerij van Egmond. Katalogus van Balduïnus, bij Van Wyn. - Fragmenten eener middennederlandsche Vertaling van het Nevelingelied door Serrure in Vad. Museum, I 30 vgg.

2 Fragmenten eener middennederlandsche vertaling van het Roelandslied door Bormans, in Compte Rendu der Commission Royale d' Histoire, XIV 3, en door Serrure in Vad. Museum, II 40 vgg. Hulde aan den historischen Karel den Groote in Maerlant's Spiegel Historiaal, P. IV, B. I, c. i-iv; bij De Vries en Verwijs, III 169 vgg.

3 J.A. Alberdingk Thijm, Karolingsche Verhalen, 2^de druk, 1873. (Carel en Elegast, De vier Heemskinderen, Willem van Oranje, Floris en Blancefloer). - In het xxi^ste kapittel der Heemskinderen bij Matthes schemert door den bedorven tekst eene herinnering der bovenbedoelde plaats van het oorspronkelijk. Hiervóor, bladz. 637, noot 4.

[p. 687]

De kruistogten, in het Roelandslied nog slechts aangekondigd door de worsteling met de mohammedanen van Spanje, deden de ridderromans ontstaan met koning Arthur tot middenpunt. De ideale held was voortaan een ingewijde der Ronde Tafel, een ondernemer van togten naar het Oosten, de schrik der ongeloovigen, de bevrijder van gevangen vrouwen, een gunsteling van toovenaars, een overwinnaar van monsters in de lucht of onder de aarde. Deze ridders heetten beurtelings Perceval, Tristram, Lancelot, Walewein; en de meesten der naar hen genoemde romans werden achtereenvolgens in het middennederlandsch vertaald. Evenzoo de in ridderdos gestoken overleveringen van Alexander den Groote en van den strijd om Troje.¹

Misschien vermoeid van het wilde in deze fantasien, doch minder vermoeid dan de reaktie zich vleide het geval te wezen,² luisterden toen onze vaderen naar de stemmen van Melis Stoke, van Maerlant, van Maerlant's discipelen. Zij gingen aan de bijbelsche, de vaderlandsche, de algemeene geschiedenis doen; aan de zedekunde; aan de dogmatiek; aan de natuurlijke historie.³ Doch dit was drooge kost, vonden zij; en zij

1 Overzigten hiervóór, bladz. 642, noot 2.

2 Ondanks den tegenstand van Maerlant en de zijnen bleven de ridderromans in de herinnering voortleven. Bij L. Ph. C. van den Bergh vindt men achtentwintig proza-bewerkingen uit de 16^de eeuw en later genoemd, waaronder twintig ridderromans.

3 Maerlant's Der Natueren Bloeme, Maerlant's Rijmbijbel, Maerlant's Spiegel Historiaal, Stoke's Rijmkronijk, Boendale's Leekespiegel, Boendale's Dietsche Doctrinale.

[p. 688]

rekenden zich gelukkig door Beatrijs en door Reinaert de Vos aan de poëzie te blijven raken. Op de regt-zinnigheid van Beatrijs kon niemand afdingen: nooit werd, in bekoorlijker vormen, de Heilige Maagd orthodoxer verheerlijkt.¹ Niemand kon beweren dat Reinaert een ridderroman of niet burgerlijk genoeg was: een burger voerde er het woord, en karikaturiseerde er de grooten der aarde.² Van Maerlant zelf bezaten zij bovendien den satirieken Martijn, die niet weinig hunne demokratische neigingen streelde.³ Dan kwamen nog de kleine minnedichten ter eere van schoone burgermeisjes, de vóór-catsiaansche trouwgevallen van Dirc Potter, en de droefgeestige of luimige balladen die tegelijk als zangstukjes dienst deden.⁴

Het is onnoodig te herhalen wat de rederijkers hierbij voegden: de bijbelsche geschiedenis op het tooneel, de gepopulariseerde grieksch-romeinsche mythologie, de strijd der kerkelijke meeningen overgebragt in het hekeldicht, het hekeldicht tot rust gekomen in de geschiedenis, in de kunstgeschiedenis, in de taalstudie. Alles te zamen genomen vormde dit, gelegd bij de middennederlandsche letteren van den ouden tijd, een niet te versmaden dichterlijk erfdeel; wel is waar voornamelijk bijeengebragt door te borgen bij de klassieken, de Italianen, de Duitschers, en de Franschen, maar nationaler geworden naarmate

1 Hiervóór, bladz. 643 vg.

2 Hiervóór, bladz. 618 vgg.

3 Plaats uit Martijn hiervóór, bladz. 619.

4 De Boer en de Edelman. - Tysken van der Schilden. - Het daghet in den Oosten. - Dmeisken met den sconen vlechtken. - Der Minnenloep.

[p. 689]

de tijd voortging. De rederijkers-litteratuur alleen telde meer specifiek-nederlandsche bestanddeelen dan al het voorafgegane.¹

1 De Casteleyn, Anna Bijns, Coornhert, Van Meteren, Kiliaen, Marnix, Roemer Visscher, Van Mander, Spieghel, Bor.