Het land van Rembrand

Studiën over de Noordnederlandsche beschaving in de zeventiende eeuw

X [Portretten, Doelenstukken, Schuttersmaaltijden]

De talrijke hollandsche portretten der 17^de eeuw in alle muzeums van Nederland en Europa, - Mierevelden, Ravesteynen, Frans Halsen, Thomas de Keysers, Rembranden, Van der Helsten, Govert Flincks, Ferdinand Bols, - wijzen er op dat vele personen te onzent zich destijds mannen en vrouwen van beteekenis gevoelden. Nooit zouden in de 16^de eeuw, hoewel ook toen de schilders reeds overvloedig waren, zulk een groot aantal lieden zonder maatschappelijken rang het

[p. 519]

met hunne beurs of hunne zedigheid vereenigbaar hebben geacht, hunne beeldtenis te doen vervaardigen.

Het is waar dat men, door zich te laten konterfeiten, geen gevaar liep financieel te gronde te zullen gaan. De prijzen in Noord-Nederland waren aanmerkelijk geringer dan hetgeen in Vlaanderen aan Rubens of Van Dyck betaald werd. Maar men had er dan toch zekere som voor over en getroostte zich gaarne de verveling en de moeite van het zitten. Er was veel eigenliefde bij in het spel.

Aan den anderen kant staven die konterfeitsels het buitengewoon talent der kunstenaren. De haarlemsche predikant Tegularius zou op dit oogenblik eene onnaspeurlijke theologische grootheid zijn, indien hij niet geschilderd was door Frans Hals. Thans hangt te Parijs eene gravure naar dit portret door Suyderhoef bij de kunstkoopers voor het raam, en kost tachtig franken¹.

Wie is de goede vriend van Rembrand geweest, wiens konterfeitsel voor dat van Le Doreur doorgaat?² Hoe heette de hollandsche admiraal door Frans Hals, te Petersburg?³ Welke waren de verdiensten van den heer Willem van Heythuysen die door den haarlemschen meester zich driemalen liet schilderen, en dien men levensgroot te Weenen aanschouwen kan, de eene hand kranig in de zijde, de andere op een

1 Met het grafdicht, geteekend I.C.:

Dit's Tegularius, die Haarlem heeft gesticht
De tijd van dertien jaar met 't ouvervalschte licht
Des Goddelyken Woords. Zijn ijver konmen hooren
Zoolang zijn donderstem klonk in der dooven ooren enz.

2 Kabinet De Morny te Parijs.

3 Ermitage-galerij N^o 773.

[p. 520]

reusachtig zwaard?¹ Welligt waren zijne zeden van dezelfde soort als die van den haarlemschen jonker Ramp, den held van: Leve de trouw!² In geen geval weet men iets anders van hem dan dat hij, evenals de heer Nicolaas van Beresteyn, zijn naam gegeven heeft aan een haarlemsch hofje³.

De amsterdamsche vendumeester Haring en zijn vader⁴, de jonge sekretaris der desolate boedelskamer Nicolaas Bruynink⁵, lieden om niets van te zeggen, zijn door Rembrand in zulk een dichterlijk waas gehuld, dat men in verzoeking komt hen aan te zien voor personen van gewigt. Vermoedelijk was alleen de ongelegenheid waarin de kunstenaar zich bevond, en het raadzame in zijne omstandigheden zich van hunne hulpvaardigheid te verzekeren, oorzaak dat hunne beeldtenissen het licht aanschouwden.

Rembrand's geschilderd portret van Johan Six stelt een geheimzinnig wezen van hooger orde voor, bij welks aanblik wij ons afvragen wat er in het hoofd en het hart van dezen buitengewonen man mag omgegaan zijn. Beurtelings doet hij aan een wijsgeer denken, peinzend over wereldraadselen; aan een dichter als Milton; aan een wetgever, gebukt onder zorgen als die van Oldenbarnevelt of Johan De Witt;

1 Kabinet Lichtenstein te Weenen, N^o 150.

2 Kabinet Edmond de Pourtalès te Parijs.

3 Van de twee kleine portretten van Heythuysen bevindt het eene zich in het kabinet Rothschild te Parijs, het andere in het rijksmuzeum te Brussel.

4 Etsen van Rembrand bij Ch. Blanc, N^o 178 en N^o 179.

5 Bruynink's portret te Kassel N^o 359.

[p. 521]

aan een zwaarbeproefde, wien het leven al vroeg meer dan één bitteren beker mengde¹.

Dit lijkt echter maar zoo. Six was een niet onverdienstelijk litterarisch dilettant; een gelijkvloersch moralist in den trant van Jacob Cats; een amsterdamsch schepen en burgemeester als vijftig anderen; een vermogend rentenier die op zijn tijd eene dochter van professor Tulp trouwde en, wanneer hij aan één buitenplaats niet genoeg had, eene tweede kocht. Dacht hij aan zijn ouderen tijdgenoot Hendrik Hooft, dan erkende hij gereedelijk zijne minderheid². De aangeboren neiging van zijn geest was, uit het natuurschoon van Muiderberg lessen van praktische levenswijsheid te trekken³. Uit zijne geschriften leeren wij hem kennen als een volgeling der ‘bedaarde rede’, niet ingenomen met het fantastische⁴. De sage van Medea, ge-

1 Kabinet Six van Hillegom te Amsterdam.

2 Opdragt van het gedicht Muiderberg, 1676. - Over Hendrik Hooft hiervóór, II¹ § xxxvi.

3 Uit de opdragt van Muiderberg:

De voetstap die men vint op 't strant
Wordt uitgewischt eer dat wy keren;
De domme snip, de meew aan lant
Zal ons des tijts verwis'ling leren.
In 't kort, al wat m' 'er ziet, het zeit:
Niets zeker als d'onzekerheit.

4 Uit de opdragt van Muiderberg:

Hier woont een Heer, gansch vry van tochten,
In 't stil geboomte dicht en dik,
Zy keren bly die hem bezochten:
Dewijl hy 't zorgen stelt een peil,
En voorsmaak geeft van ewig heil.
‘Volg 't oordeel van bedaarde reden’,
Dus spreekt hy.

[p. 522]

lijk zij door de tragici der grieksche oudheid behandeld is, vond hij te akelig. Hij lengde haar met zoo veel gemoedelijks aan, dat indien zijn treurspel niet Medea's naam voerde, wij er haar niet terstond uit herkennen zouden¹.

Mierevelt's meeste portretten vormen, met de artistieke van Frans Hals en de dichterlijke van Rembrand, tot zekere hoogte eene tegenstelling. Mierevelt's prinsen uit het Huis van Oranje missen in ons oog het grootsche dat hunne daden eigen was. Beter voldoen ons zijn Jacob Cats, zijn Hugo de Groot, zijn Pieter Cornelisz Hooft. Naauwlijks kunnen wij ons die mannen anders voorstellen dan zij door hem afgebeeld werden.

In brieven van Hooft aan en over Mierevelt maken wij kennis met het ongeduld der tijdgenooten, wanneer naar hun zin een besteld portret niet spoedig genoeg voltooid wordt. Achter zijn rug beschuldigt men den kunstenaar een tweede Plinius te zijn ‘in den tydt op geldt te houden’. Men klaagt steen en been over zijn ‘lankzaam leveren van werk’. Ten einde echter zijn humeur niet te bederven spreekt men hem als ‘doorluchtigh schilder’ toe, en noemt hem ‘Monsieur van Mierevelt’.²

1 De eerste uitgaaf van Six' Medea, treurspel, is van 1648. Daarbij behoort de vermaarde ets van Rembrand, die echter geen tooneel uit het stuk-zelf voorstelt, maar eene achter de schermen voorvallende handeling (het huwlijk van Iason en Kreüze in den tempel te Korinthe). - Fragment uit de Medea bij Van Vloten, Dichters 17^de Eeuw. - Overzigt bij Charles Blanc, in den bij N^o 82 der etsen behoorenden tekst.

2 Hooft's brieven bij Van Vloten, N^o 191, N^o 196, N^o 216. - Kramm, bladz. 1120 vgg.

[p. 523]

Intusschen kan Houbraken's gravure naar deze afbeelding van den schrijver der Nederlandsche Historien nog heden een denkbeeld geven van de zorg die men toen aan een konterfeitsel besteed wenschte. De mantel moest in breede plooijen over het gevest van den degen komen vallen. Kanten kraag noch kanten lubben mogten ontbreken. Allerminst de gouden keten waaraan de buitenlandsche ridderorde hing¹.

Eene eigenaardige plaats wordt in de portret-galerij der eeuw door de vrouwen ingenomen, te beginnen met de kleine meisjes: Emerentia van Beresteyn door Frans Hals², het hollandsch meisje in herderinnegewaad door Govert Flinck³. Van een leerling van Rembrand, Jan Victor, is eene bekoorlijke volwassene bewaard gebleven, die een vensterluik komt sluiten⁴. Rembrand-zelf was onuitputtelijk in het weergeven zijner Saskia. Van Frans Hals en van hem, van Jan Ravesteyn⁵, van Thomas De Keyser⁶, bestaan voortreffelijke beelden van hollandsche vrouwen in den bloei der jaren⁷.

Maar vooral komen de vrouwen van leeftijd in aan-

1 Houbraken's gravure vóór de brieven van Hooft door Huydecoper, 1738. - Verkleinde herhaling vnn Mierevelt's portret in het muzeum Van der Hoop.

2 Kabinet Rothschild te Parijs.

3 Louvre N^o 172.

4 Louvre N^o 169. De studie genaamd: Portrait de jeune fille.

5 Muzeum te Rijssel, N^o 437. Portret van mevrouw Vrydags van Vollenhoven Junior.

6 Portret van mevrouw Reaal. Kabinet S. Backer te Amsterdam. - Hollandsch familietafereel te Rijssel, N^o 300.

7 Rembrand's mevrouw Day in het kabinet Rothschild te Parijs. - Jonge vrouw door Frans Hals, kabinet Epstein te Weenen.

[p. 524]

merking: de drie en zestigjarige Maria van Utrecht, Oldenbarnevelt's echtgenoot, door Paulus Moreelse, den leerling van Mierevelt¹; de vijftigjarige Maria van Reigersbergh²; Rembrand's Anna Wymer, moeder van Johan Six³; Rembrand's weduwe van den admiraal Swartenhont⁴; de dame met het kerkboek in de hand, door Frans Hals⁵; de dames-regentessen van het haarlemsch Oûmanhuis, insgelijks door Frans Hals⁶.

Indien de burgemeesters van het tijdvak gaarne aan romeinsche consuls denken deden, - van deze bejaarde hollandsche vrouwen in het zwart, met geen andere versierselen dan eene liggende of eene opstaande witte kraag van de eenvoudigste soort; van haar kan men zeggen dat zij in de 17^de eeuw, getrouwer dan hare zusters in eenig ander land van Europa, het denkbeeld der huiszittende en wolspinnende romeinsche matrone vertegenwoordigd hebben, gelijk men deze zich toen voorstelde. Het gelaat der eenen vertoont de herinnering van doorgestaan leed, en predikt onderwerping; uit de oogen der anderen straalt vastheid van wil, of schranderheid, of beproefde menschekennis. Van tederheid is niet veel te bespeuren; maar allen zijn uitgedrukte beelden van trouw in het zedelijke, netheid in het huishoudelijke, eenvoud in het maatschappelijke. Aller aanblik maakt de anekdote

1 Trippenhuis N^o 240.

2 Vroeger in het kabinet van Mr. Joan van Gheel. Gravure door Houbraken.

3 Kabinet Six van Hillegom te Amsterdam.

4 Trippenhuis N^o 314^a. Legaat Van de Poll.

5 Muzeum Van der Hoop. - Thoré, II 121.

6 Stadsmuzeum te Haarlem, N^o 61.

[p. 525]

omtrent de weduwe van den admiraal De Ruyter geloofwaardig: dat zij te Amsterdam met een hengselmand aan den arm gewoon was zelf op de openbare markt hare inkoopen voor de keuken te gaan doen, en zij op den dag van 's admiraals begrafenis den vertegenwoordiger van den prins van Oranje, die in last had haar de hulde des stadhouders aan te bieden, niet wel ontvangen kon, omdat zij bij het te droogen hangen van haar blaauw voorschoot een val gedaan en zich bezeerd had¹.

Van de echtgenooten dier vrouwen, voor zoover zij in dienst der Republiek tot de marine behoorden of in de kolonien zich onderscheidden, leeft eene reeks konterfeitsels die met een hoofdstuk uit de geschiedenis der Republiek gelijkstaan. Moreelse's admiraal Swartenhont²; De Keyser's admiraal Piet Hein³; De Keyser's gouverneur-generaal Lourens Reaal⁴; Rembrand's admiraal Filips van Dorp⁵; Pieter van den Broecke door Frans Hals⁶; Egbert Cortenaer, Aart

1 Constantyn Huygens aan Willem III, 21 Maart 1677: ‘Aussi m'apprit on à la ville que depuis quelque temps la bonne femme auoit faict une cheutte, comme elle estoit occupée met haer blauwe voorschoot te drogen op te hangen. Vostre Altesse peut juger quelle sorte de duchesse douarière ce peut estre, qui encor depuis la mort de son mary a tousiours continué sa coustume d'aller au marché le panier au bras.’ Jonckbloet, Oud-Holland 1883, bladz. 74.

2 Trippenhuis N^o 244^a. Legaat Van de Poll. - Moreelse's portret van den gouverneur-generaal Coen is omgekomen in den brand van het muzeum Boymans, 1864.

3 Trippenhuis N^o 184.

4 Kabinet S. Backer, Amsterdam.

5 Vosmaer, Rembrandt, bladz. 147, 505. - W. Bode, Studien 1883, bladz. 603, N^o 349 en 350.

6 Uit het kabinet Wilson. Tentoonstelling der Cent Chefs-d'OEuvre te Parijs, Junij 1883.

[p. 526]

van Nes, Ryklof van Goens, door Van der Helst¹; Marten Tromp en Johan van Galen door Jan Lievens²; Michiel de Ruyter, Engel de Ruyter, Hiob de Wildt, door Ferdinand Bol³, - te veel om te noemen. In de herinnering van het nageslacht is de roem der schilders met dien der vlootvoogden en der gouverneurs-generaal ineen gevloeid. De schilders-zelf hadden daarvan geen voorgevoel. Evenmin de graveurs die het werk der schilders vermenigvuldigden⁴. Beiden streelde alleen de bewustheid, eer te behalen door het afbeelden van mannen die als de volkshelden van den dag beschouwd werden; en hunne kunst deed haar voordeel met de vrijheid en het teekenachtige der militaire zeemanskleeding.

Jacobus Houbraken, die toen pas twintig jaren telde, heeft voor zijn vaders Grooten Schouburgh een honderdtal kopjes van bijna zonder uitzondering noordnederlandsche kunstenaars gesneden, die omtrent het talent van dezen graveur de gunstigste meening doen opvatten⁵. Niet al de doeken of de teekeningen waarnaar deze kleine borstbeelden genomen zijn bestaan op dit oogenblik nog, en niet in ieder bijzonder geval

1 Trippenhuis N^o 121, N^o 123. - Ryklof van Goens en familie, vroeger het eigendom der erfgenamen te Haarlem.

2 De Jonge's Zeewezen 2^de Druk, I 257, 366.

3 Trippenhuis N^o 42. - Mauritshuis N^o 15, N^o 16. - De Jonge, Zeewezen 2^de Druk, III 37.

4 Michiel de Ruyter en Cornelis Tromp gegraveerd door Blotelingh. Lithografien in De Jonge's Zeewezen, II 305, III 244.

5 Jacobus Houbraken (1698-1780) is twee en tachtig jaren oud geworden, en werkte tot weinige maanden vóór zijn dood. - Kramm 754 vgg. - Monografie van Alexander Ver Huell.

[p. 527]

kunnen wij nagaan tot hoever wij met portretten naar het leven te doen hebben. Wij weten alleen dat zelfs deze rijke verzameling leemten vertoont. De schilders der hollandsche school zijn in het afbeelden van zichzelf en van hunne kameraden zoo overvloedig geweest, dat Jacobus Houbraken in persoon hen niet heeft kunnen bijhouden.

Een kleine Adriaan van de Venne ten voeten uit wordt op zijn Trèves-feest van 1616 gevonden¹. Afbeeldingen van Frans Hals en van Govert Flinck ontmoeten wij op sommigen hunner schutterstukken². Er bestaat eene familie van Adriaan van Ostade³, en meer dan één familie van Jan Steen⁴. Frans Hals en echtgenoot⁵, Michiel van Musscher en echtgenoot, Kasper Netscher en echtgenoot, Frans van Mieris en echtgenoot⁶, Adriaan van de Velde en echtgenoot⁷, zijn in den loop des tijds vermaarde schilderijen geworden. Pieter de Hooghe schilderde zichzelf, negentien jaren oud⁸. Ferdinand Bol, Gerard Dou⁹, Gerard Ter Burg¹⁰, Adriaan van der Werff¹¹, Cornelis Troost¹², bleven niet in gebreke. Wat Rembrand betreft houden wij maat, wanneer wij aannemen dat er van hem,

1 Louvre N^o 545. Dit half allegorisch stuk schijnt een huwlijk tusschen Zuid- en Noord-Nederland voor te stellen.

2 Haarlemsch Stadsmuzeum N^o 58, Trippenhuis N^o 88.

3 Louvre N^o 369.

4 Mauritshuis N^o 138.

5 Trippenhuis N^o 111.

6 Mauritshuis N^o 87, 100, 101.

7 Muzeum Van der Hoop, N^o 126.

8 Trippenhuis N^o 158.

9 Trippenhuis N^o 72.

10 Mauritshuis N^o 145, Trippenhuis N^o 352.

11 Trippenhuis N^o 396.

12 Mauritshuis N^o 161^bis, Trippenhuis N^o 358.

[p. 528]

etsen en doeken bijeen gerekend, vijftig afbeeldingen zijner eigen gelaatstrekken bestaan. Er heeft nooit een Hollander geleefd wiens gezigt in Europa zoo bekend is als het zijne¹.

Nog noemde ik de veelvuldige doeken met levens-groote beelden niet, bestemd geweest voor de nakomelingschap de herinnering te bewaren der personen die in deze of gene voorname stad, op een bepaald tijdstip, het bestuur van een gesticht of van een gild vormden. Het ligt in de rede dat deze mannen (er loopen ook een betrekkelijk groot aantal vrouwen onder) door hunne tijdgenooten geacht werden tot de voornaamste ingezetenen te behooren en klinkende namen te voeren. Voor ons evenwel zijn het meerendeels even zoo vele onbekenden, en alleen door nadenken leeren wij inzien dat wij met portretten te doen hebben.

Toen Maria Medici haar bezoek aan Amsterdam bragt was zij eene jammerlijk ontluisterde vorstin; een bouwval naar het ligchaam, een bouwval van Staat, berooid en niet achtenswaardig². Dat de amsterdamsche burger-edellieden er trotsch op waren haar te ontvangen, - een gekroond hoofd, eene Medici, - dit strookte met hun karakter. Kwam zij geld op-

1 De etsen N^o 203 - N^o 235 bij Charles Blanc. - Olieverfportretten in Den Haag (Mauritshuis N^o 117 en N^o 118), in den Louvre te Parijs, in de Uffizi en in het paleis Pitti te Florence, enz.

2 Het plaatwerk Medicea Hospes, met tekst van Van Baerle, heeft de stad Amsterdam ruim ƒ9000 gekost. Cabinet des Estampes te Parijs. - Enkele van deze 16 prenten, gegraveerd door Savry en Nolpe naar teekeningen van Moyaert en Martsen, hebben waarde voor de kennis der burgerlijke architektuur te Amsterdam vóór 1648.

[p. 529]

nemen, des te streelender voor hun gevoel van eigenwaarde. Uit hun oogpunt hadden zij gelijk, het feit te doen vereeuwigen door Thomas de Keyser: hoe op een schoonen Septemberdag 1638 zij met hun vieren bijeenzaten in burgemeesterskamer, met ongeduld de dingen verbeidend die komen zouden, en hoe een persoon dien zij op den uitkijk gesteld hadden, de advokaat Cornelius van Davelaer, met den hoed in de hand en met eene diepe buiging Hun Edel GrootAchtbaren was komen aankondigen dat Hare Majesteit in het gezigt was¹.

Die gebeurtenis heeft nooit zin gehad. Oetgens van Waveren, Albert Burgh, Pieter Hasselaer, Abraham Boom: wij beminnen in die vier namen slechts vier kleine beelden die ons toeschijnen met verwonderlijk veel talent geschilderd te zijn en, ondanks hunne geringe afmetingen, eene de historische kunst waardige

1 Mauritshuis, N^o 62. - Thoré, Musées de la Hollande, 1858, I 231 vgg. - Voor een schutterstuk van Sandrart bij dezelfde gelegenheid, waar men de koningin vertegenwoordigd ziet door haar marmeren borstbeeld (Rariteitskamer te Amsterdam, N^o 71), schreef Vondel in een onbewaakt oogenblik de verzen:

De vaen van Swieten wacht om Medicis t'onthalen;
Maer voor soo groot een siel valt Dam en merckt te kleen,
En 't oogh der burgery te swack voor sulcke stralen.
Die Son van Christenrijck is vleesch, noch vel, noch been:
Vergeef het dan Sandrart dat hy haer maelt van steen.

Swieten was de schutterij-kapitein Andries Bicker, door koop heer van die plaats. Hij had aangenomen de koningin met zijne schutters te gemoet te trekken en haar als eerewacht te dienen. Wagenaar Amsterdam 8^o, V 19 vgg. - Van Lennep's Vondel, III 457. - Katalogus P. Scheltema, 1879, bladz. 38.

[p. 530]

groep te vormen. Doch wij zouden spreken over schilderijen van meer omvang.

Onafhankelijk van Rembrand's Anatomische Les zou de roem van Nicolaas Tulp de grenzen der medische fakulteit niet overschreden hebben. De roem van dokter Deyman evenmin¹. De geneesheeren en aptekers van Cornelis Troost, uitmakend de Inspectores van het Collegium Medicum te Amsterdam, hebben geen van allen, hetzij als artsen, als chirurgen, of als chemici, eene europesche vermaardheid bekomen². Opmerkelijk is alleen dat van het begin tot het einde van ons tijdvak het zich doen konterfeiten zulk een nationale trek gebleven is³.

Op dezelfde wijze zijn de amsterdamsche lakenwaar-dijns der 17^de eeuw, nadat voor eene poos Rembrand hen in 1661 uit de duisternis aan het licht gebragt had, in de vorige vergetelheid teruggezonken⁴. Daarna gelijk daarvóór waren zij dezelfde brave en nuttige mannen, moeten wij gelooven; en zonder hunne ingenomenheid met zichzelf zouden wij hunne beeldtenissen niet bezitten. Doch, ware de kunst niet tusschenbeide gekomen, het zou ons thans niet mogelijk zijn belang te stellen in hunne personen of hunne korporatie. Het laat ons koel, hunne lotgevallen niet te kennen.

Van verschillende doelen- en verschillende schutter-

1 Fragment van Rembrand's gildestuk ter eere van dokter Deyman in het muzeum Van der Hoop.

2 Katalogus P. Scheltema, bladz. 40, N^o 106.

3 Tusschen Rembrand's Anatomische Les (1632) en het Chirurgijnsgildestuk van Cornelis Troost (1729 of daaromtrent) liggen nagenoeg honderd jaren.

4 Trippenhnis N^o 313. De Staalmeesters.

[p. 531]

stukken vindt men in katalogussen de namen der uitgeschilderden vermeld, maar zonder noemenswaardig profijt voor onze wetenschap. De eigenlijke hoofdpersonen dier breede doeken, gevoelen wij, zijn de schilders wier onderteekening zij voeren. Vóór alles vertegenwoordigen zij eene nieuwe soort van historische kunst, zeer nationaal¹. Vielen er, sedert de zegepraal der hervormde godsdienst, in Nederland geen altaar-bladen meer te schilderen, wier zijdeuren gelegenheid aanboden dankbare donateurs of vrome donatrices af te beelden, waar stond geschreven dat de Nederlanders op geen andere wijze van hunne erkentelijkheid jegens God mogten doen blijken? Dat votieftafelen slechts in de kapellen van kerken pasten? Er waren de regentekamers der liefdehuizen en der gilden; de burgemeesters-, de schepen-, de krijgsraad-, de boedelkamers, in de stadhuizen.

Aan de noordnederlandsche schutterijen waren uit de eerste jaren van den vrijheidsoorlog de eervolste herinneringen verbonden. De leidsche van 1574 had aan de algemeene zaak onvergetelijke diensten bewezen; de haarlemsche, de alkmaarsche, niet minder². De schutterij van Breda kweet zich, bij het beleg van 1625, elf maanden aan één stuk, met onbezweken trouw³. Hoewel in 1650 die van Amsterdam zich

1 Hiervóór, I 548: ‘Men moet op Cornelis van Haarlem's schuttersmaaltijden letten: eerste rijpere vrucht eener soort die, naderhand overvloedig en fraai vertegenwoordigd, de nationale specialiteit bij uitnemendheid worden zou’.

2 Siegenbeek, Burgerwapening in Nederland, 1831.

3 Bijzonderheden in de Mémoires de Frédéric Henri op het jaar 1625, bladz. 30-35, en in Van Goor's Beschrijving van Breda, 1744, bladz. 163-173. - Zes prenten van Jacques Callot, 1625. - Schilderij van Velasquez, voorstellend het overgeven der stad aan Spinola, in het rijksmuzeum te Madrid. - Kopij, door Henri Regnault, in de École des Beaux-Arts te Parijs.

[p. 532]

min of meer belagchelijk maakte door hare blokhuizen tegen Willem II, het goede oude vuur was daarom niet uitgedoofd¹. Nog in 1672 pleegde het schutterdom in Nederland een wapenfeit dat de beste legerafdeeling tot eer verstrekt zou hebben. Honderdzesentachtig schutters in het zeeuwsch-vlaamsch Aardenburg, gesteund door naauwlijks veertig soldaten, wederstonden in dat jaar den aanval van een fransch korps van 6000 man en maakten ten slotte, nadat uit Cadzand en uit Sluis een paar honderd militairen te hulp gesneld waren, 620 krijgsgevangenen².

Dit moeten wij bij het beoordeelen der groote werken van Hals, Ravesteyn, Rembrand, Flinck, Van der Helst, en de overigen, in het oog houden. Persoonlijk hebben de mannen wier krijgshaftige beeldtenissen wij aanschouwen, - mannen zoo martiaal dat zij Vondel toeschijnen in het harnas geboren te zijn³, - geen

1 Afbeelding der weldra verdwenen blokhuizen van 1650 in Van Lennep's Vondel, VI 62.

2 Jac. Scheltema, Mengelwerk V², Verhaal van burgemeester Anthony Peursens, Mei 1674. - Bosscha, Heldendaden 2^de Druk, II 67 vgg.

3 Inwydinge van 't Stadthuis, 1655, vs. 540 vgg. Aantreden en exerceren der amsterdamsche schutterij op den Dam:

Hier waeckt de burgery. Hier oefent zy haer vaen,
De wapens, en 't geweer, zoo trots in harrenassen
Gegespt, en uitgerust, als ofze waer gewassen
In 't yzer, uit de wiege, en van haer moeders mam.

[p. 533]

ander kruid geroken dan het losse hunner schietoefeningen. Hunne opregtheid te dien aanzien is volkomen. Men ziet hen niet in zegewagens rijden, met geboeide overwonnelingen tot nasleep. Hunne eenige krijgstrofeeën zijn vreedzame goudsmidswerken: een met zilver beslagen ebbenhouten scepter, een gouden keten, een gedreven gouden beker¹. Beleefd komen zij hunne opwachting maken bij een populair aanvoerder². Gezamenlijk gaan zij een luchtje scheppen³. Bij voorkeur scharen zij zich om een welvoorzienen disch, en drinken een stout glas⁴. Zij poséren voor den schilder gelijk muziekgezelschappen, Turn-Vereine, groepen uit Tableaux-vivants, dankbare getuigen bij een huwlijk, het heden voor den fotograaf doen. Hun krijgsmansgewaad is niet hunne dagelijksche kleeding; het is een gelegenheidsdos. Maar onder die zijden sjerpen en die fluweelen of lakensche wambuizen klopt het hooge hart eener republikeinsche aristokratie van gisteren. Het zijn voormalige winkeliers, zich bewust thans de hoogste magt in den Staat te vertegenwoor-

1 Van der Helst, Trippenhuis N^o 119. - Louvre N^o 197.

2 Govert Flinck, Trippenhuis N^o 88.

3 Frans Hals, Stadsmuzeum te Haarlem, N^o 57 en 58; Burgemeesterskamer te Amsterdam, N^o 6. - Rembrand, Trippenhuis N^o 312 (De Nachtwacht).

4 Frans Hals, Stadsmuzeum te Haarlem, N^o 54-56. - Van der Helst, Trippenhuis N^o 118 (Schuttersmaaltijd). - Rymer, in Pieter Langendyk's Spiegel der Vaderlandsche Kooplieden 1^ste Bedrijf, 9^de Tooneel: Myn lieve Man! men heeft ook al overdaadig geleefd in de oude dagen, - Dat ziet men in de Doelens wel, aan die oude Patriotten met hunne beffen en kraagen, - Hoe smaakelyk eeten en drinken ze! Hoe gloeijen hunne tronien van den rinschen wyn!

[p. 534]

digen. Zij weten zich eigenaren eener gewapende koopvaardijvloot, wier admiralen wel is waar schippers gelijken, maar Holland tot eene zeemogendheid gemaakt hebben. Zijzelf gevoelen zich aan het hoofd eener soort van landweer staan die, zoo de nood nogmaals aan den man kwam, zich niet onbetuigd laten zou.