Gesprekken met dichters

[p. 11]

Gaston Burssens

De Antwerpse dichter Gaston Burssens werd geboren in 1896, in hetzelfde jaar als Paul van Ostaijen. Beiden ontmoetten elkaar ‘buiten elk literair verband’ voor het eerst in 1915. In 1920 publiceerde Burssens zijn Liederen uit de stad en uit de sel, weerklank van het expressionisme en tegelijkertijd Burssens persoonlijke reaktie op het Vlaams aktivisme.

In later jaren maakte hij zich (evenals Van Ostaijen) los van het expressionisme-met-menselijke-bedoelingen, en streefde naar een zo lyrisch mogelijk, op klankassociaties gebouwd gedicht. De bundel Elegie (1941), geschreven naar aanleiding van de dood van zijn vrouw, toonde een zekere versobering van de versvorm, maar in latere poëzie keren de experimenten weer terug.

Na zijn Adieu (1958) verschenen nog Posthume verzen (1961), terwijl een min of meer autobiografische roman Memoires 1956-1957 op stapel staat, waarvan fragmenten zijn gepubliceerd in het literaire tijdschrift Podium.

Van Ostaijen merkte over hem op: ‘Poëtisch erken ik alleen Burssens als mijn kameraad, omdat hij, als ik, met woorden speelt als een jongleur met vuurfakkels.’

[p. 12]

[p. 13]

Duo apart

Er is geen rat meer te verkennen
In de duisternis van ons bloed
Er is geen vis die zich kan wennen
In de verwaterde overmoed
Van onze zinnen
Want als wij weer willen beginnen
Met licht te scheppen en vermogen
In de pupillen onzer waterogen
Zal rat noch vis ons bloed verstuwen
Trots list en gruwel
Als we toch eenmaal zijn aan 't luwen

Er was eens op een schemerdag
- Nu we toch eenmaal zijn aan 't luwen -
Een man die niet meer gruwen kon
Hij voedde zich met ratten en met vissen
En stond kwansuis tegen mijn deur te pissen
Toen ik hem opendeed
Bonjour zei ie bonjour de poëzie
Man ben je mal vroeg ik welnee zei ie

Want als wij eenmaal zijn begonnen
Met het begin van 't einde
- Al mag ons bloed dan zijn geronnen -
Zal men van ver en heinde
Ons groeten met een stille lach
Omdat wij ons gelag betalen
Met ongedesemd brood en zure wijn

[p. 14]

 

Die in ons hersepan staat te verschalen

 

Als in ons lied ons referein

 

Welnee ik ben niet gek zei toen de man

 

Alleen ik heb mijn lief vermoord

 

Ze stond te dansen op het koord

 

Waaraan men halzen hangt

 

Ikzelf was van haar onschuld dronken

 

Zodat mijn zinnen in mijn handen zonken

 

En ik haar wurgde op een twee drie

 

Je bent niet snik zei ik welnee zei ie

 

 

 

Zo wordt de mathematica

 

Mee met de metaphysica

 

Van rat en vis en hersepannen

 

Iets minder dan de logica

 

Bewaard in kruiken en in kannen

 

Meer in de kruik van sluwe plannen

 

Dan in de kan van schuwe hersenschimmen

 

Anders gezegd van wormen wormen die glimmen

 

In 't bloed der duisternis

 

 

 

Zo moeten wij wel komen tot de man

 

Die gek werd gekker als het kan

 

Dan hij die aan mijn deur kwam kloppen

 

Je weet wel hij die stond te pissen

 

Tegen de deur van hen die zich vergissen

 

In 't rad van avontuur

 

Adieu zei ie adieu de poëzie

 

Je hebt gelijk zie ik welnee zei ie.

 

 

 

gaston burssens

[p. 15]

[p. 16]

[p. 17]

U wordt beschouwd als een van de Vlaamse expressionisten na de eerste wereldoorlog. Door welke oorzaken is volgens u het expressionisme ontstaan?

Dat is, geloof ik, gekomen door de oorlog. Iedere oorlog heeft zijn nieuwe tijdstromingen meegebracht, ook in de kunst. Dat was na 1918, en niet minder na 1944.

En in Vlaanderen was dat na 1914-1918 natuurlijk heel sterk?

Van Ostaijen kende heel goed de duitse literatuur, bestudeerde gedichten van Else Lasker-Schüler, August Stramm, Klabund. Hij schreef er regelmatig over in lokale blaadjes en tijdschriften. Klabund heeft heel veel invloed op ons uitgeoefend. Ook Duitse expressionistische tijdschriften kwamen hier.

Maar later is er toch meer invloed uitgegaan van de franse dichters, zoals Apollinaire en Cocteau, vooral toen de grenzen tussen België en Frankrijk weer open waren en we franse boeken en tijdschriften konden kopen. Apollinaire heeft niet alleen invloed gehad op de typografische experimenten in Vlaanderen, maar ook in ander opzicht. Zijn bundel Alcools vind ik bijvoorbeeld beter dan zijn Calligrammes. Calligrammes is een bravourstuk, waardoor Bezette Stad van Van Ostaijen nogal sterk beïnvloed werd.

Maar bij Van Ostaijen is er nog iets meer bij gekomen. Bij Apollinaire was 't vooral een spel, in Bezette Stad is het meer een soort ethiek geworden, een soort revolte tegen de oorlog.

Hoe stonden u en andere expressionisten tegenover het tijdschrift Van Nu en Straks en tegenover de hele Vlaamse traditie?

[p. 18]

We hadden eigenlijk geen kontakt met de Van Nu en Straksers. Zo nu en dan deden ze aanvallen op de expressionisten, waarop Van Ostaijen heeft gereageerd door over Van der Woestijne in een min of meer gunstige zin te schrijven. Hij vond het jammer, dat er zoveel talent aan de andere kant van de barrikade stond.

Wij waren in alle opzichten anders dan de Van Nu en Straksers, speciaal ten opzichte van het symbolisme. Het expressionisme keerde zich niet alleen tegen het impressionisme, maar ook tegen het Franse symbolisme. Daarbij kwam dat wij door de oorlog in volle opstand waren tegen alle konventie.

U hebt ook meegewerkt aan het tijdschrift Ruimte, waarin poëzie met een humanitaire boodschap gepropageerd werd. Hoe homt het, dat u zich na 1921 direkt van dit humanitaire expressionisme afwendde?

Toen wij het nutteloze inzagen van onze humanitaire gevoelens om de wereld te verbeteren, vroegen wij ons af, waarom we daaraan onze krachten zouden verspillen. Van Ostaijen heeft toen de zuivere lyriek uitgevonden, tenminste de uitdrukking ‘zuivere lyriek’. Want men mag zich niet vergissen: men spreekt in Frankrijk van de ‘poésie pure’, maar Van Ostaijen gebruikte de term ‘zuivere lyriek’, voordat voor de eerste keer door abbé Bremond het woord ‘poésie pure’ werd gebruikt.

Had u in dit opzicht nog kontakten met Nederlandse dichters?

Met Nederlanders niet. Van Ostaijen heeft een paar keer gekorrespondeerd met Marsman; verder is het nooit gegaan. Persoonlijk kontakt hebben wij nooit met de Nederlanders

[p. 19]

gehad. In Nederland was de neiging tot zuivere lyriek veel minder sterk. Van Ostaijen zegt in een kritiek over Marsman dat deze voor 50 procent een konventioneel en voor 50 procent een expressionistisch dichter was.

Wel hadden we kontakt met Du Perron. Die lag geheel in onze lijn, maar de uitdrukkingsmogelijkheden van Du Perron waren in de poëzie zeer beperkt. Ais dichter was hij soms ironisch en sarkastisch, maar er was weinig gevoel voor het woord bij Du Perron, en dat was bij ons van primordiaal belang.

Bij de experimentelen van nu is dat ook weer veranderd. Op het ogenblik is het gevoel voor het woord naar het beeld overgegaan. Juist dat maakt het verschil uit tussen de expressionisten en de experimentelen. Wij expressionisten gebruikten heel weinig beelden. Wij wilden alleen het woord laten spreken, niet het beeld. Wij hadden gevoel voor taal, niet voor visualiteit. Bij de Vijftigers komt die visualiteit weer naar voren, wat (geloof ik) een vooruitgang is.

Hoe dacht men toen in Vlaanderen over de omzwaai naar de zuivere lyriek?

Wij stonden helemaal alleen, en werden doodgezwegen. Als een boek van Van Ostaijen of van mij verscheen, dan schreef ik over Van Ostaijen en Van Ostaijen weer over mij, of Du Perron schreef over ons. Maar dat was dan ook alles. Alleen herinner ik me een paar kwaadaardige zinnen van Vermeylen in zijn Van Gezelle tot Timmermans; hij wijdt in die literatuur-geschiedenis 8 regels aan Van Ostaijen, uitsluitend negatief. Ook Vermeylens kritieken over schilderkunst behandelden niet de moderne schilderkunst, maar de oudere schilderkunst. Dat heeft hij allemaal uit andere boekjes gehaald. Vermeylen

[p. 20]

is een over het paard getilde figuur, volgens mij.

Om een anekdote te vertellen die de sfeer tekent: Van Ostaijen werd eens door de ‘Vlaamse Club’ in Brussel uitgenodigd, om een lezing te houden. Vermeylen was daarvan voorzitter, Van Boelaere sekretaris. Aan het eind van de lezing weigerde Vermeylen om Van Ostaijen te bedanken. Toen heeft Van Boelaere het maar gedaan.

U en Van Ostaijen hebben zich dus gericht op het schrijven van zuivere lyriek. Hoe stond u in verband hiermee tegenover de pretentie van vele dichters, om in hun poëzie een soort filosofie te geven?

Toen wij het humanitaire hebben afgezworen, hebben wij ook die filosofie afgezworen. Dat was wel voor ons persoonlijk gebruik van belang, maar voor de poëzie vonden wij dat overbodig. Van Ostaijen noemde het verzinnebeelden van een filosofische idee ‘een indringster met onderofficiere-manieren’, en daar waren wij allemaal mee akkoord. Het ging ons om het taalgevoel, en wij (meer dan de Nederlanders) hadden dat nodig.

Vindt u, dat de poëzie-kritiek in Vlaanderen dit beginsel van u heeft overgenomen?

Nee, integendeel, hoewel ik een uitzondering wil maken voor Jonckheere, Walravens, Snoek en Pernath. Onze grootste vijand is altijd Urbain van de Voorde geweest, en hij is dat nog. Onlangs schreef hij in De Standaard een kritiek over mijn Posthume verzen waarin hij opmerkte, dat de versjes van Burssens hem steeds meer gaan tegenstaan.

Het is niet toevallig, dat Van de Voorde bevriend was met Dirk Coster.

[p. 21]

Hoe denkt u over de tegenwoordige poëzie in Vlaanderen?

Behalve Claus natuurlijk hebben we Snoek, Pernath, Bontridder en Marcel Wauters in mindere mate. Maar dat zijn dan toch namen die een schitterende klank hebben.

U en Van Ostaijen hebben in 1925 kontakt gekregen met Du Perron?

Ja, Du Perron woonde in Brussel en hij zocht kontakten met Vlamingen. Op een vergadering die door Du Perron, de abstrakte schilder Jozef Peeters en de schrijver Berkelaars was belegd, werden Van Ostaijen en ik uitgenodigd om een tijdschrift De Driehoek op te richten. Het zou telkens werk van één schrijver bevatten. Dat tijdschrift is gekomen. Het Bordeel van Ika Loch en De Trust der Vaderlandsliefde van Van Ostaijen zijn er o.a. in gepubliceerd.

U hebt later nog met Du Perron en Van Ostaijen Avontuur geredigeerd. Dat was kort vóór de dood van Van Ostaijen?

Ja, dat was enkele maanden voor zijn dood in 1928. Du Perron liep allang rond met het idee, om een tijdschrift te stichten. Toen Van Ostaijen al in het sanatorium van Miavoye was, is dat tijdschrift ook gekomen. Er verschenen twee nummers. Kort daarna is Van Ostaijen gestorven. Toen is nog een derde nummer verschenen met onuitgegeven gedichten van Van Ostaijen; daarna was het afgelopen. Du Perron zei dat hij er niet meer voor voelde, nu Van Ostaijen dood was.

U hebt Van Ostaijen nog vlak voor zijn dood ontmoet?

Ja, twee dagen voor zijn dood. Op vrijdag 16 maart 1928 was

[p. 22]

ik bij hem. Hij vroeg me, of ik hem de volgende zondag zou willen komen halen uit het sanatorium. Op zondagmorgen kreeg ik van de dokter in Miavoye telefonisch bericht dat Van Ostaijen al dood was. Hij was tijdens het ontbijt plotseling gestorven.

Ziet men in Vlaanderen de betekenis van de ‘zuivere lyriek’ op het ogenblik wèl in?

De experimentelen als Claus, Bontridder, Wauters denken heel positief over die vernieuwing. Zij zijn daaruit voortgekomen, en ik geloof niet dat ze dat betwisten.

De Vijftigers hebben in dit opzicht een groot voordeel. Toen wij rond 1916 begonnen te publiceren, hebben wij onze uitgaven altijd zelf moeten betalen. Wij hebben nooit een uitgever kunnen vinden. De jonge experimentele schrijvers vinden op het ogenblik uitgevers bij de vleet, zelfs in Holland. Als het expressionisme na 1918 niet had bestaan, zou men nooit dezelfde reactie hebben gekregen als men nu heeft gehad. Wanneer Van Nu en Straks na de eerste wereldoorlog steeds aan het woord zou zijn gebleven, zou er na 1945 misschien wel een reaktie zijn gekomen, maar niet zo heftig als dat nu het geval was.