Is dat goed Nederlands?

XIII. Duits

De grote overeenkomst tussen Duits en Nederlands maakt het ons inderdaad soms zeer moeilijk juist te onderscheiden; men zij dus voorzichtig en toetse ieder twijfelachtig woord of gezegde nauwkeurig.

Een treffend voorbeeld is slagroom. Het ziet er zuiver Hollands uit, zoals slagboom. Maar zowel de koppeling als het gebruik van slag is zuiver Duits. Wij zeggen niet smeltboter (Schmelzbutter) maar gesmolten boter, niet braadaardappelen (Bratkartoffeln) maar gebakken aardappelen, niet klutseieren maar geklutste eieren; en wat slag betreft, wij slaan de eieren of de room niet, maar klutsen of kloppen die. Wie deze room als bijzonder produkt wil aanduiden zegge kloproom; dit is goed Nederlands.

A. Nederlandse woorden in Duitse zin gebruikt, bv. verhouding in de zin van toestand, omstandigheden. Het woord is goed, maar het is verkeerd gebruikt.

Deze zijn de gevaarlijkste doordat ze moeilijk te herkennen zijn zonder grondige kennis van het Duitse gebruik.

B. Duitse woorden in Nederlandse vorm, bv. inengen voor vernauwen.

[p. 55]

Deze zijn minder gevaarlijk doordat ze gemakkelijk te herkennen zijn - tenminste in het begin; op den duur, als oog en oor er aan gewend raken, leveren zij wel degelijk groot gevaar.

A. Nederlandse woorden in Duitse zin

Anrichten, bereiden (gunstig of ongunstig)	Aanrichten, bereiden (alleen ongunstig)
Voor de gasten was een kostelijke maaltijd aangericht (toebereid of aangerecht).	De vijand heeft een afschuwelijk bloedbad aangericht.
Er is een tentoonstelling van zijn werk aangericht (ingericht).	De storm heeft onberekenbare schade aangericht.
Anstotzen, met glazen klinken	Aanstoten, om te wekken of aandacht te trekken
Laat ons op de goede vriendschap aanstoten (klinken).	Hij stiet mij aan en ik schrikte wakker.
Begabung, begaafdheid, gaven, talent, aanleg	Begaving, stuipen (dialekt)
Hij is een man van groote begaving (begaafdheid).	Het wicht is bezweken aan de begaving.
Bemerken, een opmerking, aanmerking maken	Bemerken, bespeuren, gewaar worden
De spreker bemerkt (maakt de opmerking) dat de kunst internationaal is.	Ik bemerkte dat hij trachtte mij te misleiden.

N.B. Bemerking, dat alleen gewaarwording zou kunnen betekenen, bestaat niet.

Betrachten, beschouwen, bekijken, aanzien	Betrachten, in acht nemen, doen: deugd, plicht
Deze zaak is ook van een andere kant te betrachten (beschouwen).	‘De waarheid betrachtende in liefde.’ (Eph. IX, 15) Plichtsbetrachting
Durchnehmen, behandelen	Doornemen, hard aanpakken
We zullen dat moeilijke stuk nog eens doornemen (behandelen).	Zij naamen de geenen die in hunn' handen vielen rauwelijk deur (Hooft).

[p. 56]

Gemeinsam, gemeen, gemeenschappelijk, onderling, samen	Gemeenzaam, vertrouwelijk, ongedwongen, zonder plichtplegingen; bekend
Deze landen bieden gemeenzaam (gemeenschappelijk) de vrede aan.	De leraars van onze school gaan zeer gemeenzaam met de leerlingen om.
Aan al die beschouwingen is de gedachte gemeenzaam (gemeen) dat slechts eendracht redding kan brengen.	Al deze beschouwingen en diepe gedachten werden in gemeenzame taal uitgesproken. Gemeenzaam met het Grieks.
Niederlassen, (zich) vestigen	Nederlaten, laten zakken
Bloeiende bedrijven hebben zich hier nedergelaten (gevestigd).	De kist wordt in het graf neergelaten.
Entnehmen, overnemen	Ontnemen, afnemen, ontroven
Deze gedachten zijn aan de Koran ontnomen (ontleend).	De bandieten hebben hem al zijn geld ontnomen.
Aufgabe, taak in ruime zin, plicht	Opgaaf, taak om te raden, op te lossen, enz.
Is het niet onze opgaaf (plicht) in alle mensen broeders te zien?	Ik heb al de opgaven van mijn rekenboekje opgelost.
Stratze, gebaande weg door een streek	Straat, geplaveide weg in stad of dorp
Men heeft het plan opgesteld voor een diagonale straat (straatweg) door het gehele rijk.	De meeste straten in de steden van Amerika zijn recht.
Ausgerechnet, juist, net	Uitgerekend, becijferd
Nu moest het uitgerekend (juist) op mijn vrije dag regenen.	Heb je al eens uitgerekend hoeveel je dat reisje zal kosten?
Verpflegen, zieken of gezonden verzorgen	Verplegen, zieken verzorgen Een verpleegde is een patiënt.
Hoe wordt een groot leger verpleegd (verzorgd)?	Hoe worden de lijders in dit sanatorium verpleegd?
Verhältnis, toestand, omstandigheden	Verhouding, afmeting; onderlinge betrekking
De verhoudingen in Nederland zijn (de toestand is) in de laatste jaren geheel veranderd.	De verhoudingen van dit gebouw zijn in ieder opzicht juist. Onze verh. is vriendschappelijk.

[p. 57]

Aangelegd zijn, aanleg hebben

Aangestelden, personeel

Aangewezen, afhankelijk

Aanpassen, schikken, voegen, regelen, richten, wennen

Aanvoelen, gevoelen, begrijpen (35)

Afdekken (tafel afnemen)

Afschieten, neerschieten

Afspelen (z.), voorvallen

Afstoten, snel verkopen

Afwerpen, opbrengen (bl. 45)

Band, deel

Begroeten, toejuichen

Betreffende, bedoelde, betrokken

Billijk, matig, redelijk, schappelijk

Brengen, voordragen, vertonen

Doorkruisen (plan), verstoren

Doorsnee, gemiddeld

Doorvoeren (wet), uitvoeren

Glanzend (mooi), schitterend

Geschikt, handig

Heilgymnastiek, heelgymnastiek

Indringend, diepgaand, grondig

Ingaand, ingrijpend, grondig

Inhalen (raad), inwinnen

Instelling, standpunt, houding

Meerdere, verscheidene

Omgeving, omstreken

Omslag, óverlading

Opvorderen, bevelen

Raam, lijst, kader

Rein, louter, uitsluitend

Richtlijn, aanwijzing, voorschrift, richtsnoer

Rond, ongeveer (bl. 25)

Uithollen (gezag), ondermijnen

Uitstellen, uitstallen

Uitvallen, vervallen, onbruikbaar worden

Uitvlucht, uitstapje

Vaststellen, constateren

Verkapt, bedekt, vermomd, verholen

Voorgaan (troepen), oprukken

Voorwerpen, verwijten

Vordering, opvordering

B. Duitse woorden in Nederlandse vorm

Aanvechtbaar, betwistbaar

Afgestemd, passend

Afgezwakt, verzwakt

Afglans, afschijnsel

Afstemmen, richten

Beachtenswaardig, behartigenswaardig

Beduidend, belangrijk

Begeestering,^*) geestdrift, bezieling

Belerend, leerzaam

Belevenissen, ondervinding, ervaring, lotgevallen, avonturen

Bemeesteren, vermeesteren

Benutten, gebruiken, aanwenden

Briefpapier, postpapier

Daadkracht, energie

Daadzaak, feit

Doorslaggevend, doorslaand, beslissend

Draagwijdte, kracht, gewicht, betekenis

Dreiging, bedreiging

Durend, duurzaam

Eigendommelijk, eigenaardig

*) Begeistern is naar analogie van het mv. Geister juist gevormd, zoals vergöttern naar Götter; het Ned. mv. is niet geester. Juist gevormd is het (zeldzame) begeesten, bezielen en begeesting; verg. verafgoden.

[p. 58]

Geëigend, geschikt

Gelding, geldigheid, betekenis

Grootmacht, grote mogendheid

Handomdraaien, ommezien

Heenwijzen, wijzen (aan-, ver-)

Hopelijk, naar ik hoop

Inengen, vernauwen

Insperren, gevangen zetten

Instijgen, instappen

Interesse, belangstelling (bl. 76)

Keelkop, strottenhoofd

Koptelefoon, hoofdtelefoon

Krachtwagen, auto

Kwark, wrongel

Lamleggen, stremmen, tot stilstand brengen, belemmeren

Lastauto, vrachtauto

Liefdesbrief, minnebrief

Maatgevend, beslissend

Meemaken, beleven, bijwonen

Middels, door middel van

Muisstil, doodstil

Nabuurland, naburig land

Naslagwerk, encyclopedie, woordenboek, handboek

Omstreden, betwist

Onbedingd, onvoorwaardelijk

Onomwonden, onbewimpeld

Onverbindelijk, niet verbindend

Ontwaarding, ongeldigverklaring (-wording), w.vermindering

Opademen, her-, verademen

Opbaren, op een baar leggen

Overbieden, meer bieden

Overwijzen, overmaken

Roofmoord, moord tot beroving

Schijnwerper, zoeklicht, lichtwerper

Spitsuren, drukke uren

Springstof, ontplofbare stof

Tendens, strekking

Terugwijzen, van de hand wijzen

Toeslag, bijslag

Toespitsen, verscherpen

Uitbouw, uitbreiding

Uitnutten, zich ten nutte maken

Uitproberen, op de proef stellen

Uitstijgen, uitstappen

Uitzichtsloos, hopeloos

Veiligstelling, beveiliging

Verbrengen, doorbrengen

Vernalatigen, verwaarlozen

Voorbedacht, opzet

Voorliggen, in behandeling zijn

Voorliggend, onderhavig

Voorradig, voorhanden

Waardiging, waardering

Wegomlegging, wegverlegging

Zekering, smeltstop

Varia

Afstand nemen	Afstand doen, afzien
De denkbaarst grote	De grootst denkbare
Eerst recht niet: als hij vriendelijk spreekt, moet je hem eerst recht niet geloven.	Juist, vooral: Juist als hij vriendelijk spreekt, moet je hem niet geloven
Eerstens, tweedens, derdens, enz.	Ten eerste, tweede, derde, enz.
Een kunstenaar van formaat	Een groot kunstenaar
Tot gelding brengen	Doen gelden
Geven: het geeft; af te geven	Er zijn (bestaan); te koop

[p. 59]

Handelen: het handelt zich in dit artikel om het communisme	In dit artikel wordt het communisme behandeld
Hoog: hij leve hoog; het is de hoogste tijd	Hij leve lang; het is hoog tijd
Huis: een uitverkocht huis; het hoedenhuis; van huis uit	Een volle zaal; de hoedenwinkel; van nature (oorspronkelijk)
Ingesteld: ik ben er niet op ingesteld (Vermijd vooral instelling voor standpunt, houding, aard)	Het is niet overeenkomstig mijn aard (ik ben er niet in de stemming voor).
-ker: chemiker, epileptiker, politiker, techniker, enz.	-cus: chemicus, epilepticus, politicus, technicus, enz.
Levensnoodwendige artikelen	Eerste levensbehoeften
-maal: niet eenmaal; op eenmaal	Niet eens (zelfs niet); op (in) eens
Reëel: een reële firma; behandeling	Een betrouwbare firma; een fatsoenlijke (redelijke, schappelijke) behandeling
-se: Schubertse liederen, Kruppse messen, Weilse ziekte	Liederen van Schubert, messen van Krupp, ziekte van Weil
-st: minzaamst; spoedigst	Zeer minzaam; ten spoedigste
Stemmen: dat stemt	Dat klopt (komt uit)
Studeren: hij studeert rechten N.B. Studeren is intransitief;	Hij studeert in de rechten bestuderen is transitief.
De tachtiger jaren	De periode van tachtig
Terug: terugblijven; in oude fouten terugvallen; teruglopen	Achterblijven; in oude fouten vervallen; dalen (achteruitgaan, verminderen)
Vervoeging: ter vervoeging stellen	Ter beschikking stellen
Verdwijnen: een verdwijnend kleine minderheid	Kleine, afnemende minderheid
Waak op	Ontwaak
Zich: op zich	Op zichzelf
Zonder meer (ohne weiteres)	Zonder verklaring, protest; louter; voetstoots, klakkeloos

Liggen voor zitten of staan, zijn, enz. Nederlands is: de zaak, dat zit zo, de zaken staan slecht. Duits is:

Het voorstel ligt (zit) logisch in elkaar, voor hen ligt ligt (staat) de kwestie zo. Het normale werk ligt (staat) stil. Deze natie ligt (staat) ongeveer tien jaar ten achter.
Das liegt mir nicht (entspricht nicht meine Neigungen).

[p. 60]

- Der Grotse Duden. Deze uitdrukking kan in het Nederlands niet overgenomen worden; men zegge: is niet geschikt voor me (rol), strookt niet met mijn karakter (vleien), ligt niet in mijn aard (kunst), ik heb er geen neiging voor (studie), enz.

-matig. Met dit niet zuiver Ned. suffix (mäszig) worden thans veel onnodige adj. gevormd: dwangmatig (gedwongen), voorschriftmatig (op, volgens v.), enz. Enige zijn geijkt: doel-, kunst-, recht-, stelsel-, plichtmatig, enz.

Regel-, middel-, en overmatig zijn goed gevormd: niet met -matig, maar met het zuiver Ned. suffix -ig, van regelmaat, enz.

N.B. Het winkelvoord momenteel (op 't ogenblik, nu, voorlopig, tijdelijk, enz.) lijkt een germanisme, maar is zelfs dat niet (momentan).

Neven- voor het begrip bijkomstig, ondergeschikt (tegenover hoofd-) is een germanisme; Nederlands is bij-: bijzaak, bijgedachte, bijsmaak, bijblad, bijgebouwen.

Onjuist: nevenzaak, nevengedachte, nevenbedoeling, nevengebouwen, enz. Juist (begrip gelijkheid): nevenman, nevenschikking.

Is te met infinitief: voorschrift is onjuist:

Dit biljet is op aanvraag te tonen (moet - worden).

Het is juist voor mogelijkheid, -baar, -lijk en -waard:

Het is te proberen. Ik ben niet om te kopen. Dat is te verkiezen. Zij zijn te beklagen.

Um= (verandering): Nederlands ver-, her-, over-

umändern - veranderen	umschaffen - herscheppen
umbauen - verbouwen	umsteigen - overstappen
Umbenennung - naamsverandering	umtaufen - verdopen
umdeuten - anders uitleggen	umschalten - overschakelen
umformen - vervormen (her-)	umkleiden - verkleden
umrechnen - herleiden	Umwertung - waardeverandering

Ten onrechte onderscheiden sommigen omkleden: een ander gewoon pak, en verkleden: een carnevalspak aantrekken; beide worden uitgedrukt door verkleden.

Het Nederlandse equivalent van -nahme is -neming: onderneming, afneming, toeneming, opneming, inneming, inachtneming, inhechtenisneming. Veelal vindt men de

[p. 61]

verwerpelijke vormen ontslagname, kennisname, waarname, wegname, stellingname, voelingname, enz.

Ten onrechte onderscheiden sommigen deelname (het nemen van een aandeel) en deelneming (het medegevoelen); beiden worden uitgedrukt door deelneming.

Duits is ook het gebruik van deelwoorden voor substantieven als medewerkenden, uitvoerenden, aangestelden (-werkers, -voerders, personeel).

In absehbarer (einiger) Zeit is zuiver idioom; de Nederlandse navolging niet (bl. 80).

Ook de hoofdletter in Uw (U), bedoeld als beleefdheidsvorm, is misschien een navolging van het Duits, waar Ihr (Sie) - uw (gij) - met kleine letter geschreven tot verwarring met ihr (sie) - hun (zij) - zou kunnen leiden. In het Nederlands bestaat die mogelijkheid niet; de hoofdletter is dus overbodig. Wie in de kleine letter een onbeleefdheid ziet, zal ook de verwanten niet onheus mogen bejegenen met zij, hem, haar en zich, en schrijve bv.:

Wij berichten U dat Uw dochter Haar mantel en Uw echtgenoot Zijn jas vergeten hebben, toen Zij Zich in grote haast naar Hunne woning begaven.
Sommigen omvatten het ganse mensdom in hun eerbetoon, en schrijven: Ken Uzelf. Haast U langzaam.

Een der gebruikelijkste modetermen in geestdriftige artikels is het germ. inzetten. In goed Ned. betekent het alleen inleggen, storten, opzetten bij het spel; zich inzetten: beginnen. ‘Het regentij heeft zich ingezet.’

(Denk aan geven, aanwenden, inspannen, wijden, opofferen, opkomen voor, volle overgave, toewijding, enz.)
N.B. Enkele afgekeurde woorden komen in het oud-Nederlands voor, zoals aanrichten (inrichten), een schrijven (een brief), insperren of insparren (gevangen zetten); zo ook de hoofdletter U en die in Uw. Men verdedigt ze soms op die grond. Ten onrechte, meen ik. In de hedendaagse taal behoren zij niet thuis. De gebruikers hebben ze waarschijnlijk niet opgedolven uit het oud-Nederlands, maar binnengesmokkeld uit het nieuw-Duits.