Is dat goed Nederlands?

XIX. Beeldspraak

Beeldspraak is het overdrachtelijk gebruik van een woord of gezegde bv. gesel voor onheilbrengende toestand, in de schoenen zinken voor diep dalen. Wij kunnen ons gemakkelijker een voorwerp voorstellen dan een begrip. Als een schrijver de pest een gesel noemt, krijgt de lezer een zeer duidelijke indruk van smart en pijn; het foltertuig staat hem helder voor de geest en hij gevoelt als het ware de zweepslagen op zijn rug. Zonder inspanning begrijpt hij ook dat de moed die in de schoenen is gezakt zeer diep is gezonken: de schoen is het laagste kledingstuk - hij ziet het voor zich. Men gebruikt dan ook gewoonlijk voor de beeldspraak namen van de eenvoudigste en algemeen bekende dingen, bv. zee voor grote hoeveelheid: een zee van rampen, lach voor opgewektheid: de toekomst lacht mij tegen.

Ziehier de regel voor de vorming van juiste beeldspraak: de overdrachtelijk gebruikte woorden moeten ook in letterlijke zin een logische gedachte uitdrukken.

Tegen deze regel nu wordt herhaaldelijk gezondigd.

Het stadje leeft op als een bloem, die na lange jaren eindelijk weer water krijgt.

Hier wordt gesproken van een bloem die lange jaren

[p. 84]

leeft. Een bloem kan niet lange jaren leven, zeker niet zonder water. Deze beeldspraak is dus onjuist.

Het grootste gevaar voor fouten echter ontstaat door samenvoeging van twee of meer beelden. Ik geef hier enige voorbeelden met ontleding.

Tand, bijtbeentje (vernielende kracht); vegen, met een bezem wegschuiven (doen verdwijnen).

De tand des tijds heeft vele van onze oude gebruiken weggevaagd.

Gesel, zweep (ramp); ondermijnen, ondergraven (verzwakken).

De gesel der werkloosheid ondermijnt het vertrouwen in de regeering.

Stroming, beweging van vloeistof of lucht (politieke richting); te pletter slaan, door een stoot in stukken vallen (plotseling onherstelbaar geschaad worden).

Beide stromingen zullen te pletter slaan op onze beginselen.

Sleutel, werktuig om een slot te openen (middel ter oplossing van een vraagstuk); doolhof, omheinde ruimte waarvan de uitgang moeilijk te vinden is (verwarde toestand).

De sleutel om de wereld uit de doolhof te voeren moeten wij daar zoeken.

Met een tand kan men niet vegen, met een zweep niet graven, water kan niet in stukken vallen en een sleutel helpt niet om een uitgang te vinden. Al deze combinaties zijn derhalve onjuist.

In de boezem van de regering heeft men het voorhoofd gefronst.
Hun is de as een doorn in het oog.
Beiden hebben diep wortel geschoten in onze hoofden en harten.
Was hij niet een van de rechterhanden van den voorzitter?
Zij moeten over de afgronden van haat en vijandschap heen elkander de hand reiken.

[p. 85]

Dit is het gevolg van een reeks van verwondingen aan hetzelfde dijbeen waarvan de laatste hem blijkbaar de nekslag heeft toegediend.
Dit is een goede vooroefening om het trillen van de tongpunt onder de knie te krijgen.
De sneeuw gooide roet in het eten.
Hij legde alle kwalijk geurende uitwasemingen het zwijgen op.
De nota komt voor behandeling niet in aanmerking uit hoofde van den onbehoorlijken toon dien zij ademt.
Dit zou diepe wonden slaan in de banden die deze landen verbinden.
Later heeft men een mouw kunnen passen aan de gestoorde lijn.
Deze tak van onderzoek staat nog in de kinderschoenen.
Men vreest een nieuw bloedbad te ontketenen.
Dit is een voetangel waar deze zaak op zal stranden.
De minister bracht enkele duistere punten naar voren die een ander licht op deze zaak wierpen.
Zou zelfs niet over een gegrendelde deur de hand toegestoken kunnen worden?
Men zette de wijzers van de klok bijna een eeuw terug.
In dit boek wordt het licht geworpen op allerlei facetten van deze parel der vaderlandsche dichtkunst.
De vliegende vaandels noch slaande trommen hebben hun vreugde onder stoelen en banken gestoken.

Men vermijde ook opeenhoping en onderlinge verbinding van juiste beeldspraak. In de volgende voorbeelden vindt men enkele beelden die wel verdedigbaar zijn; de samenvoeging is echter steeds verwerpelijk.

Nadat hij flink aan de tand was gevoeld viel hij door de mand.
Als een half uitgebloeide bloem met neerhangende stengel en verlept blad sleet hij zijn laatste jaren als een masteloos wrak.
We hebben de meerkoeten zoo de hand boven het hoofd gehouden dat alle binnenwateren er mede vergiftigd zijn.
De wethouder heeft het besluit van den Raad tot een wassen neus weten te maken door alle schepen achter zich te verbranden.
Het pionierswerk heeft krachtsbronnen in ons volk aangeboord waarop de pijlers rusten van een wijdvertakt wereldrijk.
Een krachtig regeeringsgeluid heeft geklonken; laat dit vleugelen geven aan onze hoop dat wat ook de toekomst in haar schoot moge bergen, het roer van den staat met vastere hand bestuurd wordt.

Een zeer gewoon voorbeeld van onjuiste beeldspraak

[p. 86]

is het gebruik van splijtzwam voor datgene wat tot tweedracht drijft. Het juiste beeld is wig.

De splijtzwam (bacterie) vermenigvuldigt zich door deling, wordt gespleten, maar maakt geen spleet. Lang voordat deze fout in de mode was, gebruikte Prof. J. Verdam dit woord als treffend juist beeld: ‘.... woorden, die zich door vormveranderingen afscheiden van woorden waarmede zij oorspronkelijk één waren, en dan als zoovele splijtzwammen een onafhankelijk bestaan hebben.’ (N. & Z. 1885, bl. 316).