Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Miguel de Cervantes Saavreda

door Welmoed van der Goot

Miguel de Cervantes Saavreda werd in 1547 geboren in Alcalá de Henares, een klein stadje ten oosten van Madrid. Van 1564 tot 1566 studeerde hij Latijn in Sevilla. In deze jaren ontstond zijn liefde voor het toneel door werk van de toneelschrijver Lope de Rueda. Vanwege de slechte economische toestand ging Cervantes in het leger, dat vele mensen nodig had. In 1568 reisde hij naar Italië om er zijn geluk te beproeven. Als soldaat maakte hij vele gevechten mee. In 1580 keerde hij terug naar Spanje. Sociaal gezien was Cervantes mislukt: hij was arm en had schulden. Hij probeerde vanaf die tijd van de pen te leven. Na 1588 waren de jaren in Sevilla beslissend voor zijn vorming als kunstenaar. Door kracht te putten uit zijn eenvoudige, zwakke positie ontstond uit zijn grote fantasie en verbeelding een grootse scheppingsdrang.

Cervantes ‘belangrijkste werk’, de Don Quichot, ontstond in een periode waarin een nieuwe geest doorbrak in Spanje. De herinnering aan het grootse verleden van Spanje in de Renaissance maakte ruimte voor beschouwelijkheid in de letterkunde.

Cervantes was gedurende zijn gehele leven een vernieuwer van vormen en genres. Dit kwam tot uiting in het experimenteren met het toneel, de novelle, en de roman. Hij stierf op 23 april 1616.

Werk

In de Renaissance streefde Spanje een wereldrijk na, waarin vrede en gerechtigheid heerste. In de tijd van de Barok (eind 16e eeuw) trad ontgoocheling op, waarin werd vastgehouden aan de oude feodale wereld. Met name de Spaanse adel was

[pagina 2]

in de 16e eeuw trots op de roem van Spanje. Het was de periode van verbreiding van het katholicisme en verdediging tegen protestanten en Turken. De adel legde een grote voorkeur aan de dag voor nationale heldenepen en ridderromans. De glorie van Spanje werd bezongen en Middeleeuwse ridderidealen werden opnieuw beleefd. Dit optimisme maakte in de 17e eeuw plaats voor ontgoocheling en cynisme.

In deze 17e eeuw is Cervantes beroemd geworden door de Don Quichot, een 2-delig werk (verschenen in 1605 en 1615) over de dolende ridder Don Quichot met zijn schildknaap Sancho Panza. Bekend is ook de bundel Elf voorbeeldige novellen (1613). In beide werken beschreef Cervantes de zeden en gewoonten van alle lagen van de Spaanse bevolking. Deze realistische schilderingen van het Spaanse volksleven zijn levendig en geestig. De dialogen, die geïnspireerd zijn op de volkstaal en die later de kern uitmaken van de Don Quichot, vallen hierbij het meest op.

Cervantes heeft een breed literair oeuvre op zijn naam staan, echter van wisselende kwaliteit. Als lyrisch en dramatisch dichter, als prozaïst, dramaturg en literair criticus komt hij niet altijd uit de verf. In zijn kluchten (entremeses) daarentegen schuilt een grote komische kracht. Verondersteld wordt dan ook dat de Don Quichot, vanwege de humor, is gebaseerd op een klucht.

Bij zijn lezers had Cervantes meteen succes, maar dit succes werd hem in literaire kringen misgund. Een anoniem auteur liet in 1614 een apocrief tweede deel verschijnen. Cervantes speelde hier in zíjn tweede deel (1615) op in.

Waarde

Traditioneel wordt Cervantes voorgesteld als een onbewust natuurlijk genie dat een meesterwerk schiep. Deze opvatting is de laatste tientallen jaren bestreden. Ook is in de kritiek de waardering voor Cervantes verschoven. In de tijd van Cervantes had men alleen oog voor de dwaasheden. In de Romantiek werd Don Quichot als een tragische figuur beschouwd, vanwege zijn grote trouw en innige vroomheid. De zogenoemde Ridder van de Droevige Figuur verpersoonlijkte de Weltschmerz, een levensgevoel van bittere melancholie.

Cervantes getuigt van een groot geloof in de mens, en hij staat midden in het geestelijk leven van zijn tijd. Als Christen stipt hij vol liefde diepmenselijke problemen aan, en stelt ze aan de kaak.

Cervantes is met zijn Don Quichot inspirerend gebleken voor muziek, schilderkunst, letterkunde en ballet. Als eerbetoon is de Cervantesprijs ingesteld, de hoogste Spaanse literaire onderscheiding voor de gehele Spaanstalige wereld.

[pagina 3]

Elf voorbeeldige novellen

Cervantes beroemt zich in zijn voorwoord erop, met deze verhalenbundel de eerste te zijn die Spaanse novellen heeft geschreven. Cervantes noemt de novellen voorbeeldig, omdat ‘er geen enkele is waaruit men niet enig voordeel kan trekken’. De verhalen geven realistische en humoristische beschrijvingen van edelmoedige ridders, schone jonkvrouwen die al dan niet onteerd worden, en schavuiten en schelmen met hun avonturen en levensontboezemingen (‘Rinconete en Cortadillo’). ‘Het bedriegelijke huwelijk’ en ‘De jaloerse Estremadureen’ geven een mengeling van realisme en romantiek.

Een van de verhalen is ‘De glazen licentiaat’, dat wordt beschouwd als voorloper van Don Quichot. De hoofdpersoon heeft veel gestudeerd, en wordt na een toverdrank gek. Hij denkt dat hij een lichaam van glas heeft, maar maakt gevatte en kritische opmerkingen over de meest uiteenlopende onderwerpen.

Don Quichot

Don Quichot is na de Bijbel het meest vertaalde werk, goed te lezen voor jong en oud, een boek van alle tijden.

De eerste Spaanse ridderroman, die verscheen in 1508, kwam voort uit een traditie van de Franse hoofse roman. In deze vier boeken speelt Amadis de Gaula de hoofdrol, die al in de 14e eeuw een ridderlijke held was. De ridderromans scheppen een ideale wereld, en hebben opnieuw veel succes in de 16e eeuw. De geromantiseerde verhalen bevredigen een verlangen naar sensatie, voortkomend uit een nieuw ontdekte wereld (Zuid-Amerika). Het lezerspubliek, met name adel en intellectuelen, wilde ontsnappen aan de realiteit waarin de moderne tijd zich aankondigt. De ridderroman, met de ideale ridder die de wereld wil redden, werd als voorbeeld van hoofs gedrag beschouwd. Aan het eind van de 16e eeuw trad een kentering op in de belangstelling voor ridderromans.

Vanwege de hernieuwde belangstelling voor de ridderromans in de 16e eeuw vond de Don Quichot een vruchtbare bodem toen het werd gepubliceerd. De hoofdpersoon is zo verzot op het lezen van ridderromans, dat hij verward raakt en zélf ridderavonturen wil beleven. Als verblind strijder tegen het onrecht wil hij de ridderlijke ideaalfiguur Amadis de Gaula, hoofdpersoon van vele onwaarschijnlijke verhalen, overtreffen.

Deze parodie op de ridderromans, waarin Don Quichot de oude ridderidealen van de Middeleeuwen hooghoudt, is geschreven in een prachtige taal, met realistische dialogen. Daarnaast is de roman doordrongen van Cervantes' diepe levensvisie. Mild beschouwend en idealistisch van karakter geeft Cervantes kritiek op de ridderroman als verhaalvorm, maar

[pagina 4]

weet wél waardering op te brengen voor de boeiende elementen van dit genre. De kritiek betreft hen die het oude ridderideaal in een veranderende wereld willen handhaven; maar aan de andere kant getuigt Cervantes van sympathie voor dwazen die een ideaal nastreven.

Don Quichot als satirische roman beeldt de tegenstelling tussen ideaal en werkelijkheid uit, aan de hand van Don Quichot, de dolende ridder, en zijn schildknaap, de arme boer Sancho Panza. Naarmate ze meer komische en trieste avonturen beleven, gaan ze steeds meer in hun idealen geloven: Don Quichot in die van Dulcinea, de Vrouw van zijn gedachten, Sancho in die van het verlangde gouverneurschap van een eiland.

In het tweede deel van Don Quichots avonturen groeien Don Quichot en Sancho Panza naar elkaar toe, en het spel van ridder en knecht wordt door anderen meegespeeld. De tegenstelling tussen fantasie en werkelijkheid wordt opgeheven als Don Quichot, genezen van zijn waandenkbeelden, sterft.

Dit boek is leesbaar voor jong en oud: kinderen lezen het om de avonturen en de gekke situaties (windmolens worden ridders, schaapskudden legers, reizende monniken rovers). Voor volwassenen is het een literair boek, vol met levenswijsheden en spreekwoorden, die Sancho Panza tot wanhoop van Don Quichot, op allerlei manieren aaneenrijgt. Onze taal is zelfs verrijkt met uitdrukkingen als ‘tegen windmolens’ vechten en ‘een quichotesk optreden en uiterlijk’.

Bewerkingen

Er zijn ontelbare bewerkingen voor kinderen op de markt, die in de meeste gevallen afbreuk doen aan het oorspronkelijke verhaal.

De geschiedenis van de Nederlandse vertalingen en bewerkingen is een verhaal op zich. De eerste vertaling verscheen in 1657 in twee dikke

[pagina 5]

deeltjes in klein formaat door de Dordstse conrector Lambertus van Bos. Deze vertaling werd voor het laatst herdrukt in 1732. Rond 1800 paste Pieter van Woensel de Don Quichot aan aan de ‘hedendaagschen smaak’. Van 1854 tot 1859 maakte mr. Christiaan Lodewijk Schuller tot Peursum een 4-delige vertaling, die verschillende keren is herdrukt.

De hedendaagse bewerkingen in stripverhaal en beeldroman bevestigen nog eens extra de duurzame populariteit van Don Quichot.

Bibliografie

Keuze uit het niet vertaalde werk voor volwassenen

La Galatea (1585 herdersroman vol platonische liefde); Ocho comedias y ocho entremeses nuevos (1615; acht komedies); Numancia (allegorisch toneelstuk); Pedro de Urdemalas (jongeman die uit liefde voor een meisje zich bij zigeuners aansluit); Entremeses y comedias (kluchten, scherp getekende volkstafereeltjes).

Keuze uit het in het Nederlands vertaalde werk voor volwassenen

Las novelas ejemplares (1613): Elf voorbeeldige novellen (1966); El Ingenioso Hidalgo Don Quijote de la Mancha: De geestrijke ridder Don Quichot van de Mancha (1941; 4 delen, wetenschappelijk verantwoord)

Een keuze uit de bewerkingen en vertalingen van Don Quijote

De wonderlijke avonturen van Don Quichot. Uit het Spaans opnieuw voor kinderen verteld. Leeuwarden, Hepkema en Van der Velde, 1920.

Don Quichotte. Naverteld door H. de Bruijn. Met illustraties van Gustav Doré. Den Haag, Van Goor, 1973.

De heldendaden van Don Quichote. Vertaald door A.G. van Melle en W.J. van Melle-Meijer. Met tekeningen van E. Ardizzone. Amsterdam, Ploegsma, 1978.

De geestrijke ridder Don Quichot van de Mancha. Vertaald door J.W.F. Weumeus Buning en C.F.A. van Dam. Met illustraties van Gustave Doré. Amsterdam, Quirido; 1e druk in vier delen, 1941-1943.

Over Miguel de Cervantes Saavreda

G.W. Huygens: De novellen van Cervantes leerzaam en leesbaar. In: NRC-Handelsblad, 4-3-1967.

P. van 't Veer: De Cervantes' Voorbeelden. In: Het Vrije Volk, 18-3-1967.

K. Fens: Doré's visie op Don Quichot. In: De Tijd, 28-10-1967.

G.W. Huygens: Don Quichot in staatsiekleed. In: NRC-Handelsblad, 25-11-1967.

B. van de Pol: De ongeneeslijke ridder. In: NRC-Handelsblad, 4-5-1979.

A. Burgess: Spirit of Cervantes. In: The Observer, 19-1-1986.

C. Fuentes: Cervantes Saavreda. In: The New York Times Book Review, 23-3-1986.

19 Lexicon jeugdliteratuur
februari 1989