Algemeen letterkundig lexicon

hyperbool

Etym: Gr. huperbolè = het verder gooien, over-drijving < huper-ballein = over iets werpen, over-treffen.

Sterke overdrijving in de uitdrukking, vaak met komische of ironische intentie (humor), die de kracht van het gezegde wil verhogen. De hyperbool is het tegenovergestelde van het understatement. In tegenstelling tot de litotes wordt emfase bereikt zonder negatie in de formulering. Deze stijlfiguur maakt deel uit van een groep figuren die wordt aangeduid met de termen betekenisfiguur of gedachtefiguur (gedachtefiguren).

In de retoriek was de hyperbool als stijlfiguur bedoeld om op pathetische wijze het publiek voor zijn mening te winnen; in de poëzie om met sterke gevoelsaandrang bepaalde voorstellingen aanschouwelijk te maken. De kracht van deze figuur kan afslijten door veelvuldig gebruik in de omgangstaal, waardoor een cliché (cliché-1) kan ontstaan, maar dit laatste kan op zijn beurt met ironische bedoeling aangewend worden. Bijv. bliksemsnel, een zee van tranen, ijzersterk, ontzettend mooi, ze lopen sneller dan de wind, enz.

In het gedicht ‘De leeuw’ van de Schoolmeester, waarvan we de aanhef citeren, dient de overdrijving een humoristische functie (cursivering van ons):

Een leeuw is eigentlijk iemand,
Die bang is voor niemand.
Zijn oogen en zijn neus
Zijn grooter dan die van een reus
En zijn muil
Is een ware moordkuil
(De Schoolmeester, Gedichten, ed. Mathijsen & Van Deel, 1979, p. 94)

Lit: G. Ueding (red.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, dl. 4 (1998), kol. 115-122 • Cl. Claridge, Hyperbole in English. A corpus-based study of exaggeration (2010) • S. Adamson, G. Alexander & K. Ettenhuber (red.), Renaissance figures of speech (2007), p. 197-213.

hyperbaton

hypercanon / counter-canon / shadow canon