transmutatio

Etym: Lat. transmutare = verwisselen, verplaatsen.

Term uit de retorica voor een van de basistransformaties in teksten (zie tekstbewerking), nl. het wijzigen van de positie van een onderdeel binnen een geheel, ook wel permutatio (permutatie, omzetting) genoemd. Naast de adiectio, detractio en immutatio is de transmutatio één van de wijzigingsmogelijkheden binnen de dispositio. Als twee aan elkaar grenzende onderdelen omgewisseld worden, heet dat inversie (anastrofe); gebeurt de omwisseling over grotere afstand dan is het hyperbaton (Distanzstellung). Een variant daarop is het chiasme.

In het handschrift van Dartelavondt heeft Hooft transmutatio toegepast door de derde strofe van het gedicht in zijn oorspronkelijke vorm bij uitbreiding van het gedicht te verplaatsen naar het eind (P.C. Hooft, Gedichten, ed. Leendertz/ Stoett, dl. 1, 1899, p. 176-177; dl. 2, 1900, p. 466-467).

Lit: P. Nicklas, Die Beständigkeit des Wandels: Metamorphosen in Literatur und Wissenschaft (2002) • I. Baltero, The directionality of conversion in English: a dia-synchronic study (2007) • G. Ueding (red.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik (sv. Änderungskategorien), Bd 9 (2009), kol. 549-566.