correctio

Etym: Lat. rechtzetting, herziening, verbetering.

Stijlfiguur, soms ook wel epanorthosis, zelfcorrectie, of zelfverbetering genoemd, waarbij een uitspraak ter plekke vervangen wordt door een andere die als passender wordt ervaren (eis van het aptum, cf. decorum), en als beter wordt voorgesteld, veelal in de vorm van een tegenstelling (antithese). Het effect is meestal een climax-1. Een veel voorkomende vorm is ‘x, nee y’, waarbij de aandacht wordt gevestigd op y dan wel op x en y tezamen. Zo verbetert Gezelle zichzelf in:

Dan zal ik voor...
neen, niet vóór uwe oogen,
maar naast u [enz.]
(G. Gezelle, VW , dl. 11, 1936, p. 144).

Multatuli volgt hetzelfde procedé in een van de laatste zinnen van Max Havelaar (1860) als hij Willem III, aan wie hij het boek opdraagt, toespreekt met ‘Prins ... meer dan Prins’. En L.P. Boon schrijft: ‘En begint de ene kleine en bedrogene man ... och wat zeg ik ... begint de ene willem willems met de schone tsinksendaghe’ (De Kapellekensbaan, 1964, p. 40). De correctie heeft hier mede een explicatieve functie.

Men kan de volgende typen onderscheiden: a) niet x, maar y; b) y, niet x; c) x, of liever y; d) x, x? veeleer y.

De correctio gaat vaak gepaard met parallellisme en repetitio. Er is verwantschap met de epanorthosis en de enumeratio. Soms is er ironie in het spel.

Lit: G. Ueding (red.), Historisches Wörterbuch der Rhetorik, Bd 2 (1994), kol. 394-395.