Zomeravond in een kleine stad

[p. 25]

V

b

En dan lange tijd niets.

Armoede, ontbering, maar niet als een last: een feit. Het zijn de anderen die er onder lijden, die werken moeten, maar zonder resultaat. Vernedering. De wereld beweegt, maar zij is ondoorzichtig, onzeker, zij belooft niets dan honger, onvoldaanheid, zorg, angst. De honger komt niet, niet noemenswaardig, de zorg is nog alleen dreiging en slechts de onvoldaanheid bestaat en de angst. Het zijn de banden met een onwerkelijke werkelijkheid, de echte werkelijkheid is elders, buiten dit alles, onzichtbaar voor wie mij omringen. De natte straat, de bewolkte hemel zijn een donkere tunnel, waar ik moeizaam doorheen dring naar een licht, dat blauw is, naar een aarde die glanst en gloeit, waar een enkele boom alle schaduw geeft, die ik nodig heb. Ik bereik het nooit, halverwege de tunnel voel ik mij verstikken en de nacht komt, iedere keet weer, de lange, nacht zonder tranen. En er zijn geen woorden: machteloosheid.

Hoe vaak heb ik niet het verwijt te horen gekregen, dat ik droomde; het was een onduidelijke schuld waarmee ik werd beladen, alsof er een andere mogelijkheid was om te ontsnappen aan een realiteit, die mij alleen een ondoorgronde afkeer inboezemde. Ik heb die schuld op mij genomen, toen ik nog niet besefte dat ik het deed en vooral niet dat ik daarmee een opening maakte in

[p. 26]

het gesloten schild van de gemeenschap, waarin ik leefde, een gat boorde in de muur die welbewust en met zorg om mij werd opgetrokken. Ik wist niet wat die wereld was, maar in een duister instinkt besefte ik, dat ik het eenmaal weten zou en dat de anderen het nooit zouden ontdekken.

Maar ook mijn ontdekking begon van onder af, ik bezat een onbekend kompas, waarop ik meer vertrouwde dan op de voorschriften der anderen, hun wijze raad, hun voorzichtigheid, de slimme blindheid van een mol.

De ontdekking van de wereld is de ontdekking, dat de mens zijn toevlucht zoekt in geloof, liefde, arbeid; deze drie: het geloof, dat met de ellende verzoent, de liefde, die berusting en vrede belooft, de arbeid, die eerzaam en noodzakelijk is. Zou het zo vernederend zijn, als het allemaal wáár was, zo bleek en kleurloos, zo geestdodend? Kan men zo de waarheid liegen?

Later heb ik de wereld gezien en begrepen, dat de meeste mensen zelfs geen vermoeden hebben van het niveau waarop het leven zich afspeelt. En dat kan de armoede zijn en de rijkdom, de vernedering en het ongeluk, en ook de liefde.

Het was niet de liefde, die de jongen van vijftien, zestien jaar ontmoette die avond in 19... Ik wist niet wat een vrouw was, maar ik werd verteerd door een brandende, sinds geruime tijd niet meer afnemende koorts om het te weten. In de stad werd ik als door een magneet aangetrokken door de wijken, waarvan ik wist dat men er tegen betaling vrouwen krijgen kon. Mijn verbeelding had geen object. Wat moest men met vrouwen doen? Wat deden vrouwen met mij?... Ontkleden natuurlijk en de gedachte aan een naakt vrouwelichaam was opwindend genoeg,

[p. 27]

maat het was niet alles. Et was een geheim dat niet alleen in het lichaam school al uitte het zich daarin. Maat dan? Kussen? Een gezicht, lippen met andere plooien, een andere huid dan van mijn moeder, een gezicht als dat van de moeder van mijn buurjongen? Er waren ook woorden als wulps, pervers, woorden zonder onmiddellijke betekenis maar met een vreemde klank, iets zondigs, een grens waar ik niet voorbij mocht en waar ik voorbij zou gaan. Het was niet de grens der volwassenheid, maar van een weten waarna het leven anders zou zijn dan het tevoren was geweest. Al lang droeg ik de vernedering van de onwetendheid, die men onschuld noemt, maar die geen onschuld is. En die vernedering woog zwaarder en zwaarder naarmate ik de plek naderde, waar mijn blindheid zou worden weggenomen. Niet de daad, de onwetendheid is de schuld die mij kwelt.

Er is iets ontstellends in, uit vrouwen te moeten kiezen. Wil ik een blonde, een zwarte, een roodharige, iemand met een zacht, een wellustig, een vulgair gezicht, die uitdaagt of zich uitdagen laat? Dat ogenblik van waarheid is lang voorbij, het is onherhaalbaar, niet meer te reconstrueren. Maar het is niet moeilijk te veronderstellen, dat dit mijn keuze niet bepaalde. Maar wat dan? Een obscuur teken van herkenning, alsof iemand altijd op mij gewacht had tot ik het eindelijk zou zien, iemand aan wie ik dagelijks voorbij had kunnen lopen (maar het was nog niet gebeurd, ik zou het geweten hebben) en die mij bij de hand zou nemen en zeggen: ‘hier, op dit ogenblik, zul je weten wie je bent: een ander dan men meende, maar wat je zelf hebt gedacht zonder erin te geloven, want dromen zijn geen illusies maar schaduwen van de werkelijkheid.’

[p. 28]

Ik heb naar de gezichten gekeken, verwachtend ergens een blik van verstandhouding te zien, een teken van wat ik zocht, van wat ik dringend nodig had. Zoiets is niet onvoorstelbaar; het had vanzelfsprekend moeten zijn, maar mijn ongeduld heeft mij bedrogen. Ik herinner mij niet meer hoe zij was: ik herinner mij alleen de plek, de kamer, de lamp, het bed, mijn plotselinge radeloosheid, omdat ik niet wist hoé ik het moest doen, en mijn verlamde overgave daarna, aan een lichaam dat mij nam, dat mij alleen al door daar te zijn van mijn onwetendheid ontsloeg, de benen gespreid. Het weke verdrinken, het borende oog vlakbij dat ik zag en niet meer zag, een eindeloze trechter waarin ik mijn ogen sluitend wegzonk, een angstkreet die geen kreet werd, omdat ik ineens besefte dat dit niéts het weten niet kon zijn en dat ik opnieuw bedrogen was door de leugen van geloof en liefde en van volwassenheid. Ik heb haar nooit gehaat, omdat zij niet lachte en ook geen medelijden toonde, maar een onverschilligheid die niet kwetsend was. En ik heb haar nooit verafschuwd, ofschoon ik geen enkel genot voelde, zelfs geen bevrediging, alleen een geluidloze wanhoop.

Nog pas kortgeleden bij een bezoek aan het Castelvecchio in Verona werd ik getroffen door een klein schilderij uit de tweede helft van de vijftiende eeuw, toegeschreven aan Francesco Benaglione (volgens anderen aan Domenico Morone) en ‘Madonna met de waaier’ geheten. Madonna? ... Ik herkende die blik, de oogopslag van een hoer, niet onvriendelijk, niet onwelwillend, maar in het geheel niet betrokken bij wat zij doet. Zij heeft - dit veile niet onaantrekkelijke wezen - geen enkele belangstelling voor de kinderen, de engeltjes om haar heen, evenmin trouwens

[p. 29]

als ikzelf. Alleen haar uitdrukking fascineert mij, de oneindige distantie tussen de blik en de wereld die haar omringt, tussen wat zij is of zou kunnen zijn (haar trotse onverschilligheid weert alle tederheid af) en wat de anderen aan haar toeschrijven. En over zoveel eeuwen (zovele jaren) vraag ik mij af of, als ik dit zou kunnen verstaan, die pantsering der ongenaakbaarheid, ik toch niet iets zou hebben gezien van dat teken van herkenning, dat ik zocht en iets anders zou hebben gevonden dan ik verwachtte.