Zomeravond in een kleine stad

[p. 98]

XVII

b

Waarom schrijf ik een roman? Het is een vraag die het tijd wordt mij te stellen, als ik hem mij al niet altijd gesteld had. Het is, denk ik, een poging tot explicatie van de schrijver uit gezien (maar een schrijver kan nooit vanuit een ander standpunt zien: het fameuze adagium van de critici, zich op het standpunt te moeten stellen van de lezer, is voor hem per definitie een absurditeit). Maar de verklaring van wat? Dat is heel het probleem. Van mijzelf? Misschien ben ik aanvankelijk naïef genoeg geweest om dat te denken. Maar zichzelf verklaren veronderstelt, dat ik mij zou mogen beschouwen als een gegeven entiteit, een vreemdheid, als men wil, afwijkend van anderen van hetzelfde soort, maar toch een eenheid. Een object met een bestaan, dus een heden, dus een verleden en wellicht een toekomst.

Ik denk het niet meer, of liever: ik denk niet langer dat ik als object voldoende kenbaar ben voor mijzelf om de pretentie te kunnen hebben iets te verklaren. Men ‘kent’ zijn verleden niet en dat is een van de vele bedriegelijke dingen in een groot aantal schrijvers. Het is niet onmogelijk zijn herinneringen op te schrijven, voorzover men zich daarbij beperkt tot een aantal controleerbare feiten. Maar voor een roman is die kennis van geringe betekenis. Ik zoek niet de feiten, maar hun waardering, de wijze waarop zij werden ondergaan. En het is een banale waarheid dat

[p. 99]

niemand dat weten kan. Zelfs van de dag van gisteren kan ik alleen zeggen, hoe ik mij op dit moment voorstel dat ik iets heb ondergaan. Maar dat is niet hoe ik het onderging: het is hoe ik het onderga en zelfs dat niet: het is hoe ik de gedachte aan wat ik gisteren onderging vandaag op dit ogenblik interpreteer. Er is dus geen enkele wezenlijke noodzaak mij voor een roman te beroepen op mijn herinnering aan gebeurtenissen, die ik met evenveel nut kan fantaseren. Alleen om de fantasie te hulp te komen, of omdat de zakelijke waarde van herinnerde en gefantaseerde gebeurtenissen voor een roman gelijk is, maak ik er gebruik van.

Maar wat wil men dan verklaren met een roman? Ik geloof dat de term verklaren misverstanden oproept: men denkt bij verklaren gemakkelijker - dat is nu eenmaal een erfenis van onze cultuur - aan wat geweest is dan aan wat is. De term is van toepassing op historische wetenschappen, niet op de filosofie en niet op de kunst. De roman verklaart een wijze van bestaan; hij is nooit meer dan een beschrijving van het moment waarop ik schrijf in de meest letterlijke, de meest kale zin van het woord. Men jaagt iets na dat pas bestaat op het ogenblik waarop men het najaagt, dat in het najagen zélf bestaat. Ik ben de spin. die de draad afscheidt welke hem verder draagt. Dat is het enige wat mij gegeven is. Maar dat enige is alles.

Nee. alles is een te groot woord. Ik kan niet alles. Ik kan slechts denken wat ik kan denken, mij voorstellen wat ik mij kan voorstellen. Maar mijn ik heeft vele kanten; ik ben als een spiegel waarop een naam geschreven staat, maar alles wat aan die spiegel voorbijgaat weerspiegelt zich erin. Toch is daarmee niet

[p. 100]

alles gezegd, want de spiegel herinnert zich niets, ik wel. Ik herinner mij dat ik heb liefgehad, al kan ik het nauwkeurige gevoel van dat moment niet meer reproduceren. Ik herinner mij dat ik een moeder had die op een avond een beroerte kreeg en ik zie nog haar blauwgezwollen tong die tussen de tanden doorstak en de tanden die met een lepel van elkaar gehouden moesten worden om de tong niet te beschadigen. Ik voel de angst niet meer, maar ik herinner mij het angstzweet dat mij uitbrak. Bij de gedachte mijn moeder te verliezen of omdat ik voor de eerste maal oog in oog kwam te staan met de dood? Ik weet het niet, maar ik herinner mij de angst, zoals ik mij enkele jaren later het doodsbed herinner van mijn vader en het gevoel van volstrekte, wanhopige, onvedosbare vedatenheid.

Ik herinner mij de eerste geur van de vrouw, van haar sexe; niet meer die geur zelf, maar de ontdekking ervan, die de ontdekking was van een fictie. En ik herinner mij de werkelijkheid van het ogenblik, waarop ik met de vrouw, die ik liefhad of meende lief te hebben, van wie ik in elk geval geloofde dat ik zonder haar niet zou kunnen leven, tegenover mij, in de kamer waarin wij woonden, geen woord kon uitbrengen toen dat woord beslissend zou zijn en hoe ik machteloos, met stomheid geslagen maar onwrikbaar mijn noodlot naderen zag.

Ik herinner het mij alles en ik weet dat het werkelijkheid was en dat, nu ik het mij herinner, het geen werkelijkheid meer is, maar fictie. En zoals ik het hier opschrijf, heb ik niet de illusie een realiteit weer te geven, maar ik weet dat wat ik schrijf de realiteit is van de verbeelding. Een roman schrijven is het scheppen van die realiteit en die schepping is mijn verklaring, de verklaring

[p. 101]

van wat ik ben op dit ogenblik in de waarheid van de leugens, de verzinsels, de smetteloze limben, waarin alleen die waarheid kan worden geboren. Ik ben in alles wat ik schrijf als een ferment, dat gist en gist en alles doordringt en smaakt naar mij.