Al is de waarheid nog zo snel

[p. 32]

Boontje komt om zijn loontje

‘Kwade dingen worden vroeg of laat gestraft, ieder krijgt wat hij verdient,’ denken mensen die vertrouwen hebben in de rechtvaardigheid van de wereld. Gelukkig komt het inderdaad ook nog wel eens uit. Vaak komt boontje om zijn loontje, zoals het spreekwoord luidt. Die boontje die om zijn loontje komt stamt waarschijnlijk uit een zeventiende-eeuws sprookje.

Erwtje, boontje, strootje en kooltje vuur zullen samen een tochtje maken. Onderweg komen ze bij een rivier die ze niet zonder hulp kunnen oversteken. Maar strootje weet raad.

Hij gaat dwars over de stroom liggen en zo kunnen erwtje en boontje veilig aan de overkant komen. Maar ja, als kooltje vuur dit ook wil proberen, begint het strootje te branden en valt het kooltje in het water. Boontje vindt dit zo grappig dat hij - letterlijk - barst van het lachen. Net goed! Zo komt boontje om zijn loontje, hij krijgt wat hij verdient. Een uitdrukking die erop lijkt en die ook uit de sprookjeswereld komt, is: ‘Het appelmannetje komt om zijn geld.’ In de zeventiende eeuw betekende het woord ‘boonken’ kabouter, vreemd onaards wezen.

Het sprookje overigens dekt het spreekwoord niet helemaal, want er is geen sprake van dat boontje ‘ergens om komt’: hij krijgt wat hij verdient.

Misschien houdt het spreekwoord verband met het Vlaamse ‘bonenspel’, krijgertje, waarbij de krijger het ‘boontje’ wordt genoemd.

Ook is er weleens gezegd dat ‘boontje’ een verbastering zou zijn van ‘boôtje’ of ‘bodetje’, namelijk de brenger van een goede tijding, die om zijn loon komt. Ook dit lijkt echter niet zo'n goede oplossing: het gaat hier niet om een beloning maar om een welverdiende straf.

[p. 33]

Het woord ‘boon’ komt voor in talloze gezegden. Bonen vormden eeuwenlang voor miljoenen mensen het dagelijks voedsel. Vaak werden bonen in verband gebracht met gekken en dwazen.

Buiten de uitdrukking ‘Hij is in de bonen’, werd vroeger veel gebruikt: ‘Hij heeft de bonen in zijn hoofd’, en dan bedoelden ze dat het geestelijk niet helemaal snor met je zat. Ook kon je horen: ‘Het is weer bonen tijd’, het is weer gekkentijd.

Wie we bijna over het hoofd zouden zien is ons bekende ‘heilig boontje’, de Brave Hendrik. Dat heilig boontje stamt af van het Driekoningenfeest. Degene die de boon in zijn koek vond was voor die avond de heilige koning, maar hij was een schijnheilige, later vereenzelvigd met het heilig boontje zelf.

In Zuid-Nederland draaien ze het om: ‘loontje komt om zijn boontje’. Maar de betekenis is hetzelfde.