Ongenaakbaar

[p. 173]

[XXVIII]

's Nachts droomde hij over Alkowski, die in zijn droom het uiterlijk had van een achtitiende-eeuwse dandy. Hij zat aan een vleugel en speelde met elegante handbewegingen al zijn variaties achter elkaar. Terwijl hij speelde waaide het zacht in de kamer. De pruik van de componist werd door die wind veranderd in wolkjes die steeds andere vormen aannamen. Intussen zaten Henri, Alice en hij aan een tafeltje en luisterden. Henri keek steeds naar Alice, met een versteende blik. Maar misschien was dat niet waar, lag het aan zijn onvermogen de beweging die ten grondslag lag aan de verandering in een perspectief te plaatsen. De klanken die Henri had voortgebracht keerden in de droom terug, leken zich opnieuw aaneen te rijgen, maar er was nu geen sprake van dat hij er zich prettig onder voelde.

Hij werd wakker en zag dat het half acht was. Per ongeluk stootte hij met zijn hand tegen de telefoon, toen hij het waterglas zocht. Hoe laat zou het nu zijn bij Helen? Dat kon hij uitrekenen, maar zijn hersens weigerden niet alleen uit vermoeidheid dat voor hem te doen.

Hij stond op en liep naar de studeerkamer. Op het bureau had hij het gekreukelde programmablad van Henri's recital gelegd.

‘Alkowski,’ las hij, ‘de delen 33 en 46 uit Variaties.’

Met een half oor had hij de vorige avond naar Henri's verhaal geluisterd. Nu pas besefte hij dat hem toch

[p. 174]

weinig was ontgaan. Hij kon zich de man voorstellen; alleen de muziek die hem in zijn slaap had uitgeput, was inmiddels uit zijn geheugen verdwenen.

Als Witrus had Alkowski in korte tijd een aantal keren moeten verhuizen. Waarschijnlijk was hij twee jaar voor het einde van de negentiende eeuw geboren. Toen de tijd was aangebroken dat zij uit Rusland moesten vluchten, namen zijn ouders hem eerst mee naar Bazel, daarna vestigden zij zich in Lausanne, waar hij voor het eerst in zijn leven naar een school ging. Omdat al snel zijn muzikale aanleg bleek, stuurden zijn ouders hem naar het conservatorium in Parijs. In die tijd liet hij zich nog sturen. Hij was een teruggetrokken jongeman, die zich niet tegen verplaatsingen verzette, als deze hem ten slotte maar bij een vleugel deden uitkomen. Na zijn studie piano en compositieleer, bleef hij enkele jaren in Parijs wonen. In beide vakken was hij een briljant student geweest. Als concertpianist had hij een wereldsucces kunnen worden. Maar een leven van reizen en trekken stond hem niet aan. Liever bleef hij op zijn kamer, alwaar hij de eerste Variaties begon te componeren. Zijn ouders kwamen in die dagen om bij een auto-ongeluk. Zoveel auto's waren er toen nog niet. Het was vreemd als je bedacht dat zij helemaal uit Rusland waren gekomen om naast een gekantelde automobiel in Zwitserland hun einde te vinden. Als enig kind erfde Alkowski hun vermogen, waarvan de rente toereikend was om er van te kunnen leven. Na de begrafenis braken er een paar rusteloze jaren aan. Al het evenwicht, waarin hij zich al op zo jonge leeftijd had geoefend om te kunnen blijven werken, viel niet zozeer in duigen, maar werd door hem terzijde gescho-

[p. 175]

ven. Hij ging scheep naar New York, waar hij een jaar bleef en een tweetal Variaties componeerde. Daarna maakte hij een rondreis om de wereld, tijdens welke hij telkens voor een paar maanden in steden in Japan, Zuid-Azië en het Midden-Oosten verbleef. In 1925 keerde hij terug naar Parijs, en huurde daar een riante etage in St. Germain, maar drie jaar later verhuisde hij naar het rustiger achtste arrondissement. Na de wereldreis vertoonde hij zich meer in openbare gelegenheden dan daarvoor. Tijdens een diner met enige vrienden uit de muziekwereld, ontmoette hij zijn toekomstige vrouw Angèle Robert, met wie hij zes maanden later trouwde.

Toen hij haar ontmoette was Angèle achttien. Alkowski wilde onmiddellijk kinderen hebben, maar dat lukte de eerste tijd niet. Pas in 1940 werd hun eerste en enige kind geboren. Zij noemden haar Karen, naar de Duitse overgrootmoeder van Angèle. Niet dat zij die nog gekend had, maar de componist wilde zijn eerstgeborene een naam geven die hij binnen zijn kennissenkring niet was tegengekomen.

De Alkowski's bleven tijdens de oorlogsjaren in Parijs, hoewel het voor hen niet moeilijk geweest zou zijn om iets in de provincie te vinden. Maar Alkowski had al zolang in Parijs doorgebracht; hij was aan het ritme van de stad gewend geraakt. Weliswaar hechtte hij zich niet aan de stad, maar hij vond het plezierig in de middaguren met zijn dochtertje te wandelen, terwijl zovelen hem gehaast voorbijgingen op weg naar een werkbestemming.

Van de Duitsers had hij niet overmatig veel last.

De stukken die hij ook tijdens die oorlogsjaren bleef componeren, gaf hij onveranderlijk de naam Variatie, met het volgnummer. Ze raakten slechts in zeer

[p. 176]

kleine kring bekend, voornamelijk door de uitvoeringen die de maker er zelf van gaf, op avonden die zijn vrouw organiseerde. Toch had hij er voldoende voor gezorgd dat er van de luister die van hem was uitgegaan toen hij net was afgestudeerd, niet veel gebleven was. De meeste bezoekers van de avonden kwamen voor zijn vrouw en de dichters die zij uitnodigde; ze namen zijn pianospel op de koop toe.

Een enkeling wilde zich inspannen om zijn werk grotere bekendheid te geven, maar dat liet hij niet toe.

De weigering van de componist in naoorlogse jaren anderen zijn werk te laten vertolken, raakte bekender dan de Variaties zelf. Wel stemde hij erin toe dat een aantal ervan gepubliceerd werd. Hier toonde zich een tweeslachtigheid, waarvoor nauwelijks een verklaring viel te bedenken. Het leek erop alsof hij pianisten aan zijn werken wilde laten ruiken, om ze vervolgens te kunnen bruskeren.

De waarheid was misschien toch eenvoudiger. Hij verklaarde dat hij het een kwelling vond om naar een uitvoering te moeten luisteren die hem niet zinde. Voor het eerst in 1956 gelukte het een Engelse pianist, die het werk bewonderde en er niet van kon loskomen, Alkowski's toestemming te verkrijgen om diens werken tijdens een concert uit te voeren. Daarvoor had hij de man in zijn woning ontboden, waar hij ten overstaan van de familie Alkowski een tweetal Variaties had moeten voorspelen.

Niet lang na die eerste uitvoering stierf Angèle. Een paar maanden na deze begrafenis verkocht Alkowski zijn verdieping en vertrok naar het zuiden. Eerst woonde hij met Karen een paar maanden in een hotel in Aix. Vandaaruit liet hij zich per taxi rondrijden door de omgeving, tot hij, niet ver van Arles, in een

[p. 177]

zacht glooiend land in de buurt van de Alpilles, op een voor toeristen verborgen plek een huis vond waar hij zich vestigde.

Karen was toen zeventien jaar oud. Zij had in Parijs de middelbare school bezocht en moest die van haar vader afmaken in Arles. Zelf zorgde de componist voor het huishouden. Intussen componeerde hij gestaag, zij het langzaam zijn oeuvre. Hoeveel zijn werken variaties waren en vandaaruit moesten teruggaan op één grondthema, was het zelfs Henri onmogelijk daarvan de essentie te herkennen. De werken werden er in de loop der tijden niet gemakkelijker op. Alleen bijzonder begaafde pianisten waren in staat de door de componist aangelegde hindernissen te omzeilen, om vervolgens door te stoten naar een samenhangende interpretatie.

Henri Dubois was een van hen.

‘Ik reed door het landschap,’ had Henri gezegd, terwijl hij zich voornamelijk tot Alice richtte. ‘Het was vorig jaar in de herfst. En alles was daar toen zo stil, anders dan ik het kende. Het had een paar dagen geregend. Die hele zomer waren er toch al veel meer bloemen geweest dan anders, vanwege de temperatuur, die minder striemend heet was dan andere jaren. Ik had hard gestudeerd. Daarna kostte het mij veel moeite toegang te krijgen tot Alkowski, om mij aan de proef te onderwerpen. Na een half jaar lukte het pas en opeens moest ik binnen twee weken verschijnen. Zo'n grillige man. Maar toen ik heel nerveus bij hem kwam, gedroeg hij zich bijzonder vriendelijk. Mijn aandringen had hem waarschijnlijk ook weer niet volkomen onberoerd gelaten. Hij had er alleen voor gezorgd dat ik veel moeite moest doen, omdat

[p. 178]

hij wilde kijken of ik echt graag wilde. Je schrijft zulk gedrag aan een vedette toe. Maar ik zag in dat zoiets onzin is. Een vedette is omgeven door veel mensen en incasseert gemakzuchtig. Alkowski zag nooit iemand. Hij had alle tijd om een kat-en-muis-spel te spelen, de mensen die hem wilden bezoeken uit te proberen. Hij liet mij binnen en onthaalde mij op zelfgemaakte jam. Onmiddellijk begon hij een gesprek over moderne componisten. Heel nauwkeurig was hij op de hoogte van de nieuwste ontwikkelingen. In zijn kamer stond een enorme wereldontvanger. Hij luisterde soms ook naar popmuziek, niet omdat hij ervan hield maar omdat hij zoveel mogelijk verschillende uitingen en opvattingen wilde horen. Hij vroeg natuurlijk ook waarom ik zijn werk wilde spelen. Ik probeerde dat onder woorden te brengen, terwijl hij me steeds aankeek. Onbeweeglijk. Hij bood mij een glas wijn aan en drong erop aan dat ik het uit zou drinken alvorens ik achter de vleugel ging zitten. Toen ik wat later wilde gaan spelen op een van de twee vleugels, waarbij hij mij naar een Steinway uit 1885 leidde, pakte hij mij opeens bij de arm en zei: ‘Deze piano heeft een heel rijke toon. Ik wil graag dat u erop speelt. Ik speel er zelf vaak op. Bent u gewend aan een instrument uit de grote jaren van de bouwer?’ Hij glimlachte. Hij maakte me onzeker. Ik antwoordde: ‘Als u mij toestaat te spelen op uw eigen instrument, beschouw ik dat als een bewijs van vertrouwen.’ ‘Dat vertrouwen kunt u zich alleen zelf verschaffen,’ zei hij afgemeten. ‘Laten wij nog een ogenblik met elkaar praten. Ik wil mij het genoegen naar u te luisteren nog even ontzeggen.’ Waarom de kwelling uitstellen? Ik wist niet of ik het kon volbrengen. Toen ik uiteindelijk wel geslaagd was, werd hij veel

[p. 179]

minder formeel. Hij had pianisten afgewezen. Altijd op dezelfde manier: hij liet hen vertrekken en vertelde hun dat hij hun spel op zich wilde laten inwerken. Daarmee blufte hij niet. Maar waarschijnlijk werd zijn visie op het ten gehore gebrachte almaar somberder wanneer hij het in zijn geheugen terughoorde. Of de visie op zichzelf en wat hij gepresteerd had. In ieder geval liet hij zijn dochter terugschrijven dat hij van uitvoering afzag. Dat de interpretatie knap gevonden was, maar afweek van wat hij zich voorstelde. Daarover was met hem geen discussie mogelijk. Het liefst wilde hij ook nog de emoties van de toehoorders bepalen. Hij is ongenaakbaar, vooral tegenover zichzelf. Maar ik ging achter de vleugel zitten en dacht: nu zal ik toch spelen. Na afloop had hij zijn ogen gesloten. Zacht stond ik van de kruk op en liep in zijn richting. Hij keek op: ‘U zweet,’ zei hij. ‘Ik vind uw interpretatie prachtig. U mag dit spelen wanneer u wilt. Ik zal het prettig vinden als u mijn gast blijft. De komende dagen wil ik graag met u over muziek praten.’