Handboek der Nederlandsche taal. Deel II. De sociologische structuur onzer taal II

Zevende hoofdstuk. De lagere vaktalen.

De lagere vaktalen zijn thans veel talrijker dan de vroegere ambachtsen gildetalen, maar zij zijn er dan ook veel armer op geworden. Vroeger omvatte een ambacht veel meer dan nu. Alle moeilijke onderdeelen komen tegenwoordig van de fabriek, vele bewerkingen geschieden heel en al kunstmatig, en bovendien wordt in vele werkplaatsen elke ploeg werklieden: slechts tot het vervaardigen van één bepaalde soort dingen, of dikwijls zelfs tot ééne enkele verrichting gebruikt. Bij den nadeeligen invloed hiervan op het arbeidersgeluk zullen wij naderhand nog moeten stilstaan, maar hier hebben wij vooral te letten op de verarming van het bewustzijn, die het gevolg is van de tot het uiterste gedreven vakken-splitsing en de gebrekkige opleiding in het vak Ga naar voetnoot1). Vroeger gold bij wet of keur de regel: dat de aanstaande gezel van drie tot zeven jaar bij een meester het ambacht leerde. De leerling was bij den meester in huis en werkte met hem mee. Al doende leerde hij van lieverlede de geheimen van het ambacht. Aan het einde van z'n leertijd gekomen moest de jonge man niet alleen het getuigschrift overleggen: van zooveel jaren trouwen en eerlijken dienst, maar bovendien een proefstuk leveren, waaruit bleek dat hij het zóóver in z'n vak gebracht had, dat hij als loontrekkend gezel nu bij andere meesters in dienst kon gaan. Na jaren kon hij dan, zoo hij wilde, de meesterproef afleggen, en pas daarna mocht hij zich vestigen als baas. Men zie daarover b.v. A. van de Velde: De ambachten der Timmerlieden en der Schrijnwerkers te Brugge, hunne wetten, hun geschillen en hun gewrochten van de 14^de tot de 19^de eeuw, Gent 1909.

De groot-industrie, in het Engeland der 18^de eeuw opgekomen, vond in dit systeem een hinderpaal voor hare ontwikkeling, en kreeg aan den optimistischen Adam Smith een machtigen bondgenoot: in haar strijd tegen de ‘tyrannieke en slaafsche’ voorschriften in zake het leerlingenwezen. ‘Het erfdeel van den arme, zoo orakelde deze oppervlakkige gezaghebber, ligt in de kracht en de vaardigheid zijner handen; en hem te beletten deze kracht en vaardigheid te gebruiken, op de wijze die hem goeddunkt, zonder schade voor zijnen naaste, is kortweg schending van dit heilig bezit. Het is eenvoudig een aanslag op de rechtmatige vrijheid van werkman en patroon. Het oordeel of de eerste geschikt is voor zijn werk, mag veilig aan het beleid van den laatste worden overgelaten.’ Jawel, vrijheid! En meteen zegt Ganguin, hebben de leerlingen allen steun bij hunne vakopleiding verloren. De industrieele patroons voelen geen belangstelling voor den leerjongen, die niet meer, zooals vroeger, lid der

familie is, maar een vreemde, die op de werkplaats overdag een onderkomen vindt, en er alvast niets dan wat karig geld verdient; want dàt waant elke jonge mensch thans het éénig noodige om zijn weg door het leven te vinden. De groot-industrie vormt geen in hun beroep geschoolde vakarbeiders meer, maar slorpt de voorhanden krachten reeds op kinderlijken leeftijd op. Het leeren raakt op den achter-, de exploitatie der jeugdige arbeidskracht komt op den voorgrond. Die kinderen worden afgericht in de uniformiteit van een allereenvoudigste handeling, en even werktuigelijk als de hen omringende machines, zoo wordt ook hun gezichtskring, vormt zich hun levenslot. Aan die verarming van het zieleleven beantwoordt nu ook de verarming der arbeiderstaal. Terwijl vroeger elke werkman in zijn eigen ambacht zóóveel ziels-inhoud rijk werd: aan kunnen, weten en willen; en dus zóóveel verschillende kleurige gemoedsbewegingen beleefde, dat hij in het dagelijksch leven voor diezelfde ervaringen en gevoelens, bijna altijd uitdrukkingen en woorden gebruikte aan zijn ambacht ontleend - wij zullen hier in het volgende deel tallooze voorbeelden van bijbrengen - is dat tegenwoordig een uitzondering geworden. De meeste moderne vaktalen, inzoover ze tot nu toe bestudeerd zijn, bepalen zich tot een betrekkelijk kleine reeks specifieke werkwoorden en dingnamen. Typische uitdrukkingen en kleurige zegwijzen zoeken wij er tevergeefs. Wij moeten hierin echter weer niet overdrijven. Want een gedeelte dezer leemte is zeker aan onze gebrekkige kennis te wijten. In de oudere vaktalen liggen nog thans, vooral in kleinere steden en dorpen de taalschatten in rijke verscheidenheid te grabbel. En daarom zou iemand heel en al bedrogen uitkomen, indien hij meende, dat de ambachtstalen voor den taalbeoefenaar, buiten wat woordjeskennis, niets belangrijks meer hadden. Ten eerste toch gaan die vaktermen gewoonlijk veel verder, dan men aanvankelijk zou meenen, d.w.z. de verschillende ambachten hebben reeksen van woorden die ook óns in onze leeketaal zeer goed te pas zouden komen, als wij ze maar kenden; en ze hebben ten tweede onder hun vaktermen vele schilderachtige uitdrukkingen en teekenende samenstellingen of afleidingen, die elken kunstgevoelige een huivering van geluk om aangevoelde levenswijsheid of frisschen humor door de slapen jagen; en ten derde spiegelt zich in die overdrachten, in die nieuwe woordvormingen, dikwijls zoo mooi de typische ambachtspsyche weer.

Jammer genoeg is er tot nog toe voor de psychologie der ambachten nog zoo goed als niets gedaan. En met de ambachtstalen is het al weinig beter gesteld. Toch meenden wij ons niet met de verontschuldiging van ‘geen Vorarbeiten’ aan dit gedeelte onzer taak te mogen onttrekken. Wat er aan voorwerk was, hebben wij zorgvuldig geëxcerpeerd en bewerkt, hier en daar ook zelfstandig verrijkt; en zoo hopen wij althans voor eenige ambachten, in groote lijnen niet slechts een beeld van hun taal te kunnen ontwerpen, maar

ook zelfs het een of ander verschijnsel uit hun sociologische of psychologische eigenaardigheden te kunnen verklaren. Wie tegenwoordig een vaktaal gaat onderzoeken, denkt dus ten onrechte aanstonds aan het maken van een woordenboek. En de Koninklijke Vlaamsche Academie heeft met hare prijsvragen er geducht toe meegewerkt, om deze eenzijdigheid te bevorderen. Vooral in Vlaanderen toch: bloeien op het platteland nog verschillende ambachten in vollen rijkdom van allerlei gebeurlijkheden en gevoelens. En in plaats nu van levende uitdrukkingen en zegwijzen te verzamelen, zoekt men slechts doode termen. Zoo is het dan ook mogelijk, dat één en dezelfde persoon soms drie of vier woordenboeken maakt, van de meest uiteenloopende vakken, die hij onmogelijk alle zelf in den grond kennen kan. Neen, wie een vaktaal wil bestudeeren, moet op de eerste plaats in het milieu van dat vak zijn opgegroeid. Bijna zijn heelen schat van gevoelens en gedachten moet hij in dien kring of door dat vak hebben opgedaan. Zóó iemand moet dan zijn eigen kringtaal vergelijken met de algemeene of dialectische taal zijner omgeving, en dan alle verschilpunten noteeren. Daarbij zal dan blijken, dat hij allerlei bijzonderheden in de vormleer en den zinbouw heeft op te teekenen, maar vooral van de constructies, de zegwijzen, versteende uitdrukkingen en spreekwoorden, moppen en raadsels, liederen en sagen: een merkwaardige verzameling bijeenkrijgt, die, al staat ze bij den rijkdom van vroeger eeuwen ten achter, toch nog iets anders verdient, dan uit achteloosheid te worden doodgezwegen.

1^o. De diamantslijperstaal 103/30

A. Het Jonge Leven (leerlingen diamantvak). Fransche laan 9, Amsterdam 5/30.

C. De Katholieke Diamantbewerker. Albert Cuypstraat 58, Amsterdam 12/30. - De Belgische Diamantbewerker. Kerkstraat 34, Boom 3/14.

D. Weekblad v.d. Alg. Nederl. Diamantbewerkersbond. Fransche laan 9, Amsterdam 20/7. - Dr. F. Leviticus: Geïllustreerde Encyclopaedie der Diamantnijverheid, met medewerking van Henri Polak, Haarlem 1908. L. Vervoort: De Diamantbewerking, Antwerpen 1912, waarop bijna heel ons betoog berust.

Het is bekend, dat de diamantbewerking in West-Vlaanderen tijdens de Middeleeuwen opkwam; en men knoopt de uitvinding zelfs vast aan een zekeren Lodewijk van Berken uit Brugge. In de 16^de eeuw had Antwerpen een bloeiende diamantnijverheid. Na de inneming van 1585 werden Joden en Protestanten uit de stad verdreven. En nu verplaatste zich deze industrie naar Amsterdam. Later echter kwam in Antwerpen opnieuw een levendige diamantnijverheid tot bloei. Van Antwerpen uit heeft zich, vooral in de laatste jaren tengevolge van den loonstrijd, de diamantindustrie over allerlei dorpen van Zuid-Nederland uitgespreid, en zoo gaan dan, in de periodiek-terugkeerende slappe tijden nogaleens Amsterdamsche werklieden naar Antwerpen slijpen, en komen, hoewel minder, toch ook Antwerpenaars naar Amsterdam. Zoodoende zijn er thans eigenlijk twee dialecten in de diamant-

bewerkerstaal: een Zuid-Nederlandsch en een Noord-Nederlandsch. Voor al onze volgende lijsten namen wij het Noord-Nederlandsch dialect tot grondslag. Het vooropstaande vette woord behoort altijd daartoe. Wanneer de Zuid-Nederlanders hetzelfde woord gebruiken, drukken wij een kruisje ervoor. Hebben zij een ander woord, dan volgt dit, eveneens vet gedrukt, tusschen haakjes, na het Hollandsche. Behalve op het boekje van Vervoort, steunen mijne Zuid-Nederlandsche opgaven vooral op mededeelingen, mij allerwelwillendst verstrekt door Edmond Wouters, Voorzitter der Afdeeling van den Diamant-werkersbond te Niel bij Boom. Merkwaardig is het nu, dat wij in de Amsterdamsche diamantslijperstaal een heel reeksje echte oude Vlaamsche woorden vinden, die voor een deel althans juist bij de Vlamingen zelf zijn verloren gegaan.

 
VLAAMSCHE WOORDEN BIJ DE AMSTERDAMMERS IN GEBRUIK.

Gelijk wij boven zagen, werden de arme Joden in de 17^de eeuw bijna in geen enkel bedrijf geduld: behalve die met hun geloof in innig verband stonden als de slagerij en de bakkerij. De andere ambachten die een gilde vormden, stonden niet voor hen open. Er bleef dus alleen over: de Hebreeuwsche

boekdrukkerij, de tabaksspinnerij, -snijderij en -kerverij, en de diamantindustrie, in welke beide vakken nog thans de meerderheid der arbeiders Joden zijn. Bovendien waren de uit Antwerpen verjaagde firmanten, ook voor een gedeelte althans, Marranen en Portugeesche Joden geweest, en nu nog zijn de grootste diamantslijperijen in Joodsche handen. Geen wonder dus, dat wij in deze vaktaal een reeks Hebreeuwsche en Jodenduitsche woorden aantreffen; ja, dat er zelfs tot op den huidigen dag, nu er ook Protestantsche en Katholieke diamantslijpers zijn, een klein reeksje Amsterdamsche termenparen bestaan, waarvan de eene vast door de Israëlieten, de andere door de Christenen gebruikt worden.

 
JOODSCHE WOORDEN.

De ruwe-diamantmarkt is Londen. De Zuid-Afrikaansche mijnen zijn in Engelsche handen. Vandaar dat de benamingen voor den ruwhandel en de klooverstermen meestal Engelsche leenwoorden zijn. Ziehier een lijstje.

ENGELSCHE LEENWOORDEN IN DE DIAMANTSLIJPERSTAAL.

De te Amsterdam geslepen-diamant echter vindt op het oogenblik den meesten aftrek bij de Amerikaansche millionnairs en milliardairs. Vroeger echter was Parijs de groote wereldmarkt. Vandaar dat de technische resultaten van slijper en zetter veelal aan 't Fransch ontleend zijn. Dat ook eenige Fransche termen voor den ruwen diamant in gebruik zijn, is aan de ruwe Braziliaansche diamanten te wijten, die tegenwoordig meest te Parijs aan de markt komen.

FRANSCHE LEENWOORDEN IN DE DIAMANTSLIJPERSTAAL.

Ten slotte geef ik een groote lijst vakwoorden, waarin eenige der bovengenoemde opnieuw, en nu met de noodige verklaring zijn opgenomen.

MERKWAARDIGE NEDERLANDSCHE WOORDEN BIJ DE DIAMANTSLIJPERS IN GEBRUIK.

Zoo ligt in de woorden van dezen kring dus bijna z'n heele geschiedenis gekristalliseerd.

2. De taal van goud- en zilversmeden. (Vgl. het dialect van Schoonhoven). 8/30

A. Vakblad voor goud- en zilversmeden. M. Olivier, Amsterdam. 4/30.

C. De Hazepoot. (R.-K. goud- en zilverbewerkersbond) Groote Oost 116, Hoorn 4/30. Volledige beschrijving van alle konsten, ambachten, handwerken, fabrieken, trafieken, derzelver werkhuizen, gereedschappen enz. in 24 deeltjes, Dordrecht 1788-1820, nr. 13. De Graveur. - J.M. Lion: Heraldieke modellen ten dienste van ... graveurs, zegelsnijders enz. den Haag 1894. - P. Hollman: Het galvaniseeren der metalen⁴. D. Bolle, Rotterdam.

Daar de meeste juweliers ook goud- en zilversmid zijn, komen in deze rijke ambachtstaal een heele reeks diamant-woorden voor naast allerlei fijne metaalbewerkingstermen, en zoo vormt deze groep een overgang tot

3. De horlogemakerstaal. 80/30

A. Christiaan Huygens, B. Cuperus Azn., Bolsward 20/7. - De Uurwerkmakerskunst. F. van Spanje, Velp, pas opgehouden te verschijnen. -

H. Sievert: Leerboek voor den horlogemaker, strekkende tot zelfonderricht voor den leerling, en tot handleiding bij het onderwijs van den patroon². Bolsward, 1905.

Als ik mij niet vergis, zal deze tamelijk kleine vaktaal zeer loonend zijn voor het idiomatisch en psychologisch onderzoek. Al de horlogemakers toch, die ik persoonlijk als goede vakmannen ken, zijn voorbeelden van een stipt karakter. Het is, of hun fijn en nauwlettend arbeidsmateriaal een levenstoonbeeld

wordt, dat zij onbewust in acribie willen nastreven, en ze eischen datzelfde ook van anderen, wat wel eens onaangenaamheden tengevolge heeft. Al die menschen spreken ook een overdreven, bijna mathematisch nauwkeurige taal, men kijke er den titel van het juist geciteerde vakboek maar eens op aan. En in den mond met die saamgeknepen lippen worden de klinkers glashard en vele zachte medeklinkers verscherpt. Echte horloge- of klokkenmakers zijn er evenwel in ons land niet meer te vinden. Zij zijn moeten wijken voor de concurrentie der buitenlandsche groot-industrie die, wat vroeger de meester met een paar leerlingen deed, thans in 2000 deelbewerkingen heeft gesplitst, waarvan elke arbeider er gemiddeld nog slechts twee mag of kan verrichten, zoodat bij de fabricatie van één slaguurwerk, thans gemiddeld een 1000 arbeiders betrokken zijn. Tegenover zulke arbeiders, die natuurlijk geen vaktaal meer hebben, staan nu onze horloges- en klokkenréparateurs nog heden in een zeer goede, niet geestdoodende maar tuchtkweekende ambachtspositie.

4. De taal der loodgieters, zinkbewerkers en gasfitters. 137/30

A. Het Loodgieters- en Fittersbedrijf (Patroonsorgaan). Eshuis & Co., Dalfsen. 11/7 - De IJzerwinkel (IJzerwaren en Verlichtingsartikelen). H. Germs, Doesburg x/7. - Het Gas. C. Teulings, den Bosch 20/30. - Gas en Water (Verwarming en verlichting) van Breestraat 185, Amsterdam 13/7. - Het gasgloeilicht. H. Beudeker, Arnhem x/x. Bij de optelling reken ik hier altijd een x in den teller voor 3 en een x in den noemer voor 30.

D. De Loodgieter en Gasfitter. (soc. gezellen), Zaagmolenstraat 121 B. Rotterdam x/15. - A. van Houcke: Vak- en kunstwoorden, Ambacht van den loodgieter en zinkbewerker. 2 deelen, Kon. Vla. Acad. Gent 1901, waarin ook verdere bibliographie.

Voor deze taal geef ik een uittreksel uit van Houcke's woordenboek. Men lette er wel op, dat dit vooral Vlaamsche vakwoorden zijn, waarnaast het zeer interessant zou zijn: de Hollandsche parallellen te vergelijken. Bij deze confronteering moet men evenwel voorzichtig zijn, daar de bewerker ook vele termen uit Noord-Nederlandsche boeken schijnt te hebben overgeschreven. De Vlaamsche Academie gaat er blijkbaar in hare prijsvragen steeds van uit, dat een vaktaal over het geheele land ongeveer dezelfde is. Hierin ligt zeker een grond van waarheid. Het rondreizen der jonge gezellen, het aannemen van werk soms ver buiten de woonplaats, het betrekkelijk klein getal vaklui, dat meestal op ééne plaats samenwoonde, gaven aan de ambachtstalen reeds in de Middeleeuwen een zekere algemeenheid over het heele land, binnen den beroepskring wel te verstaan. Men moet dit echter niet overdrijven; en het is een onloochenbaar feit dat zeer vele termen, juist van de oudere ambachtstalen, strikt dialectisch begrensd, ja soms zelfs scherp locaal beperkt zijn. En nu wil het mij lijken dat de bewerkers en de beoordeelaars dezer Vak- en Kunstwoordenboeken hier niet half genoeg rekening mee gehouden hebben. Bijna in alle vindt men Hollandsch en Vlaamsch, Algemeen-Nederlandsch en strikt-plaatselijke uitdrukkingen, meestal zonder éénig kenteeken kriskras door-

een, óók bij van Houcke; wat te uitdrukkelijker dient geconstateerd te worden, omdat de ondeskundige lezer uit zijn verspreide bijvoegingen: West-Vla., Vla., Brab. enz. zou kunnen besluiten, dat al de overige tot de Algemeen-Nederlandsche vaktaal behooren, wat in de verste verte niet het geval is. Deze fout is in al deze prijsvraagboeken des te noodlottiger, wijl de Vlaamsche dialectwoorden nooit, zelfs niet bij benadering, opgegeven zijn met de klanken, waarin ze alleen voorkomen, maar altijd met onvermijdelijke willekeur worden overgezet in een fictieve algemeen-Nederlandsche verklanking, die ze vaak tot onherkenbaar wordens toe opdirkt of verminkt. Ten slotte is hier altijd de alphabetische volgorde gekozen, die het bijeenhoorende noodeloos vaneenrukt; immers een alphabetische index achter in een zakelijk geordend vakwoordenboek, zou in alle behoeften veel beter voorzien. Na deze waarschuwing neem ik echter onder beneficie van inventaris verschillende bloemlezingen uit deze boeken over. Alleen liet ik bijna alle samenstellingen achterwege, omdat hieronder bij deze uitgaven, dikwijls de onmogelijkste eigengesmede termen voorkomen die naar het oordeel der puristische bewerkers, de feitelijk gebruikte Fransche zouden moeten vervangen.

Dat de opkoming van het gaslicht in deze vaktaal een groote verandering en verrijking heeft gebracht, spreekt van zelf. Maar van Houcke schijnt de gasfitterstaal niet in zijn bestek te hebben opgenomen. Tusschen deze groeptaal en de volgende (der koperslagers) rangschikken wij nu het best de groot-industrie van blanke schroeven, moeren, façondraaiwerk, gas-, étalage- en electrische fittings. De fabriek der ‘Automatic Screw Works’ te Nijmegen bekleedt hier een voorname plaats. Het eerste wat den binnentredende opvalt, is dat hier de metaalarbeid als bestaande uit eenige zeer lichte handgrepen aan de banken, vooral door vrouwen en meisjes wordt verricht. Door de specialiseering in onderdeelen, is voor haar de routine in één richting van meer waarde, dan de kennis van het heele bedrijf. Geen wonder dan ook dat van de 207 arbeiders en arbeidsters er slechts 74 geschoold, 8 getraind zijn en de overige 125 heel en al ongeschoold kunnen blijven (1 Jan. 1910). Van de groote massa wordt dus veel minder vakkennis geëischt dan voor den burger-ambachtsman, maar bij de kleine minderheid der chefs, werkmeesters en op-

zichters natuurlijk belangrijk meer. Wie de vaktaal der Nijmeegsche zinkbewerkers en gasfitters, met die der werklieden uit deze fabriek eens systematisch wilde vergelijken, zou een werk kunnen tot stand brengen: even leerrijk voor de taalwetenschap als voor de sociologie. Ook de blikken-, trommel- en bussenfabricatie is reeds bijna heel en al aan het gewone ambacht onttrokken. Groote fabrieken te Krommenie, Dordrecht en Vlaardingen leveren gemakkelijk 200,000 blikken bussen per dag. Bijna al de deelbewerkingen worden door machines verricht. De deksels b.v. worden uit een strook blik gestampt. ‘één man kan zoo in één minuut 100 deksels laten stampen. Het instellen van die gestampte deksels om er den ongelijken rand af te fraisen, maakt den indruk van razende vingervlugheid en intensiteit. Bijna alle machines worden door ongeschoolden bediend. De meer ingewikkelde felsmachines door jongens beneden de 16 jaar. Zoo van de straat worden ze eraan gezet; nu eens staan ze aan een persje, dan aan een felsmachine, dan aan een kantmachine, een kleine buigbank of walsje. Na een week hebben ze de gewenschte snelheid in hun werk. Het handwerk is, op wat soldeeren na, geheel en al verdrongen: 78,5% ongeschoolde arbeiders,’ natuurlijk bijna zonder vaktaal. In de gasfabrieken, wier arbeiders ook nog bij deze groep moeten gerekend worden, is het weliswaar iets beter. Op de gasfabriek van Amsterdam zijn 20,7% geschoolden, 34,3% getrainden en 45% ongeschoolden.

Het gaat hiermee dus langzamerhand overal denzelfden weg op, dien Adam Smith in zijn Wealth of Nations van 1776 reeds voor de speldenfabricatie beschreef: één man alleen zou op één dag hoogstens 20 spelden kunnen maken. Nu is het werk in 18 deelbewerkingen gesplitst, en maken ze (in 1776!) met 10 arbeiders 48000 spelden per dag’. En dan houdt Smith een lofrede op die gulden arbeidsverdeeling, waardoor niet slechts iedere werkman een grootere bedrevenheid krijgt voor zijn onderdeel, maar bovendien de tijd bespaard wordt, die anders bij 't overgaan van het een naar het andere werk verloren gaat, en waardoor ten derde zoo vele machines worden uitgevonden door gewone arbeiders, die er hun aandacht op richten, hun eenvoudig werk nòg vlugger en zekerder te maken. Van het nadeel zoo den menschelijken geest berokkend, had Smith nog geen flauw vermoeden. Weldra echter verhieven Ricardo in zijn Principles of political economy and taxation³ 1821 en Sismondi de Sismondi: Nouveaux principes d'économie politique 1819, hunne waarschuwende stem. Zeker, zegt de laatste: ‘Iedereen maakt iets beter, als hij altijd hetzelfde doet; en waar ten slotte zijn arbeid wordt teruggebracht tot de allereenvoudigste bewerking, komt hij er toe die met zooveel gemak en vlugheid uit te voeren, dat de oogen hem niet meer volgen kunnen. Maar vaak leert deze arbeidssplitsing, dat de arbeider aan een machine gelijk geworden, ook door de machine vervangen wordt. En zoo begrijpt men, dat de mensch door deze

splitsing: aan intelligentie, lichaamskracht, gezondheid en levensvreugde evenveel verloren heeft, als hij won aan vermogen om meer rijkdom voort te brengen.’ ‘Want door de verfijnde kunstige samenstelling van het werktuig, zegt Prof. Quack, werd de taak van den arbeider hoe langer hoe eenvoudiger. Door de geweldige arbeidsverdeeling werd zijn werk hoe langer hoe monotoner en dommer.’ Niet geheel gelijk is de toestand in de volgende naverwante groep.

5. De taal der smeden en koperslagers. 149/30

K. Berghuis: Handboek voor het smeden. D. Bolle, Rotterdam. - H. van Dijk: Modern Smeedwerk. Amsterdam 1906. - Jos. Herman: Modern Kunstsmeedwerk. Amsterdam 1906. - J. van der Kloes en J. Risch Jr.: Handleiding voor den metaalbewerker, meer in 't bijzonder voor den smid², Leiden 1908. - F. van der Togt: Practisch handboek voor den metaalbewerker en den leerling in den machinebouw. Van Looy, Amsterdam. - R. van der Wal: Handboek voor smeden. Van Mantgem & De Does, Amsterdam 1907. - A. de Bruyn: Gids voor hoefsmeden. Den Haag 1882. - Frateur: Een overzicht van het hoefbeslag. Leuven 1906. - F.C. Hekmeyer: Handleiding tot de leer van het hoefbeslag. Belinfante, 's Gravenhage 1905. - J. Hinze: Het hoefbeslag, leer- en handboek. 's Gravenhage 1906. - F. Lameris: Het hoefbeslag in woord en beeld. C. Misset, Doetinchem 1904. - J. Moubis: Het hoefbeslag. Handl. tot eene rationeele uitvoering van het hoefsmidsvak. Amersfoort 1889. - J. Vuylsteke: Vak- en Kunstwoordenboek, Ambacht van den smid. Gent 1896.

Ook voor deze vaktaal heb ik een uittreksel gemaakt uit het juistgenoemde Vakwoordenboek der Vl. Academie, en gelden dezelfde opmerkingen als ondern^r. 4.

Ook hier heeft de grootindustrie het ambacht reeds verdrongen: uit het constructiewerk, de gieterij en de grofsmederij. De meeste wijzigingen onder den invloed der moderne machines kwamen pas in de laatste 20 jaren tot stand. In de smederij verschenen de stoomhamers en smeedpersen, in de ketelmakerij het hydraulisch klinken, en het nog jongere pneumatische caulken; in de schaverij werd het schaven door fraisen, in de draaierij werden de oude banken door automatische vervangen, in de gieterij kwamen de nieuwe vormmachines, ook hydraulische; de montage kreeg betere electrische kranen, de poetserij haar zandblaasmachines, de modelmakerij haar zaag- en schaafmachines. Wat verder vooral opvalt, is weer de groote specialiseering in nieuwe beroepen. Maar toch schijnt hier de vakbekwaamheid niet sterk te verminderen. Want wat aan veelzijdigheid verloren werd, werd aan volmaakte werkwijze en grooter nauwkeurigheid gewonnen. Zeker het oude vak werd vernauwd, maar de werkman levert tienmaal beter werk, en daar beleeft hij eer en genot van. Bovendien stellen de grootste fabrieken er prijs op, zelf hun jonge arbeiders in vak- en avondscholen degelijk te onderleggen, veelzijdig te oefenen en hun een kijk te geven op het heele bedrijf. Verder houdt ons kleine landje de al te eenzijdige specialiseering der fabrieken tegen, zoodat toch nog vele arbeiders van alle markten thuis moeten zijn, en een heele vaktaal kennen. De geschoolden vormen nog 80% der werklieden. Als van der Waerden dan ook de Amerikaansche en Duitsche toestanden met die onzer vaderlandsche machinefabrieken vergeleken heeft, komt hij tot een betrekkelijk gunstig resultaat. En het ziet er, eveneens volgens hem, niet naar uit, dat dit in de eerste jaren sterk veranderen zal. Wij hebben hier dus een geval, waaruit blijkt, dat ons moderne industriewezen niet onvermijdelijk gedoemd is, om den arbeider dom, en zijn zieleleven leeg te houden. En waarom zouden de andere industrieën, desnoods door verstandige wetten een handje geholpen, zich hieraan niet kunnen spiegelen?

Jammer genoeg hebben zich door de genoemde nieuwe machines, een paar ver-

wante takken van metaalbewerking ontwikkeld, die ten slotte buiten de moederfabriek terecht kwamen; ik bedoel de schroefbouten- en klinknagelfabrieken. Het eenvoudige werk bestaat hier in draadsnijden, moerenfraisen, moerentappen en boutenpunten, alles met de machine, en in 2 maanden te leeren. Een beetje moeilijker en in 6 maanden te leeren is het moerenmaken, het boutensmeden en het klinknagelmaken. De arbeiders doen eigenlijk niets anders dan de machines voeden met koud of gloeiend materiaal, terwijl hun eentonige arbeid zonder onderbreking doorgaat in het tempo, grootendeels door de machine zelf bepaald. Verreweg het grootste getal werklieden is hier dus ten eenen male ongeschoold. Van een vaktaal is geen sprake meer. Op zulk een geestdoodende fabriek moest eigenlijk een normaal-begaafd arbeider niet langer dan één of twee jaar mogen werken, om vandaar over te gaan naar de machinefabriek. De Rijwielindustrie is ook sinds 20 jaar een zelfstandige tak van bedrijf geworden. Voortdurend werd in dien tijd door nieuw geconstrueerde machines de geschoolde arbeid, hier gemiddeld in 5 jaar te leeren, omgezet in getrainden van 3 tot 6 maanden. En ten slotte is het percentage der geschoolden in ééne fabriek tot 23% en in een andere zelfs reeds tot 10% gezonken. In deze laatste worden althans de chefs gekozen uit de beste arbeiders. Gelijk men ziet houdt deze industrie dus tusschen de beide vorige het midden, hoewel allesbehalve een gulden midden. Het zou nu de moeite loonen, naar de vaktaal der verschillende soorten van werklieden in deze drie soorten van fabrieken een degelijk en onbevooroordeeld onderzoek in te stellen, om te zien in hoeverre inderdaad mannen met normale begaafdheden voor inferieuren arbeid worden gebezigd. Want hierop heeft men tot nog toe, mijns inziens, bij de beoordeeling van dergelijke vraagstukken niet voldoende gelet. Ook bij de oude ambachten zijn er knechts en handlangers, die nu eenmaal zoo weinig begaafd zijn, dat ze nergens anders voor dienen kunnen. En aan dezulken wordt natuurlijk volstrekt geen kwaad maar goed gedaan, door hun den spierarbeid te verlichten, en hun psychisch werk te vereenvoudigen. Kleine menschen - en die zijn er zeer vele! - vragen nu eenmaal niet beter. Maar om hier oog op te krijgen moeten dus de vaktalen eerst individueel worden bestudeerd, om zoo een vergelijking mogelijk te maken.

6. De taal van rijtuig- en wagenmakers. 13/30

A. Nederlandsche rijtuig- en automobielindustrie (voor wagen-, rijtuig- en autocarosseriemakers.) H. Germs, Doesburg x/30. - De Rijtuigbouw. J. Boom, Haarlem 3/30.

C. De Rijtuigmaker (Le Carossier). Kogelstraat 7, Brussel 7/30.

J. van der Kloes, G. van Helden: Handleiding voor den Wagenmaker. E.J. Brill, Leiden 1907.

Deze groep vormt natuurlijk een overgang tusschen de metaal- en houtbewerkers, en heeft daardoor voor de taalstudie een bijzondere waarde.

7. De timmermanstaal. 130/30

A. Het hout en zijne bewerking. Florentiestraat 23, Brussel 4/14.

C. De Katholieke Timmerman. Th. J. Rutjes, Kattenburgerkade 18, Amsterdam 12/15. - De Belgische Houtbewerker. Onder den Toren 5, Mechelen 13/15. -

D. De Timmerman. 1^ste Helmersstraat 42, Amsterdam 20/7.

J.v. Gendt: Zamenstelling der voornaamste timmerwerken, Amsterdam 1879. - H. de Groot: Handboek voor timmerlieden.³ A.S. van Looy, Amsterdam 1913. - G. Scholten: De practische timmerman. Handboek voor timmerlieden, bazen, opzichters en aanstaande bouwmeesters³ 's Gravenhage 1910. - J. van der Kloes: Handleiding voor den timmerman³, Leiden 1909, - F. Berghuis: Handboek voor bouwkundigen, Deel I. Onze betimmeringen. Deel II. Kappen en daken en verdere timmerwerken. Rotterdam 1892. - J. en V. van Keirsbilck: Vak- en Kunstwoorden. Ambacht van den timmerman, Gent 1898.

Ook van deze Vlaamsche Academie-uitgave ter kenschetsing een uittreksel: Over het leerzame woord ledikant (lit de camp) zie men K. de Flou: Verslagen en Mededeelingen der Kon. Vl. Ac. 1907, blz. 176-184 en het boek geciteerd blz. 291.

8. De zagers- en houthandelaarstaal. Vgl. het Zaansch dialect. 76/30

A. De houthandel. Zijlstraat 59, Haarlem 19/7.

J. Hoffman: Het hout als handelswaar. Jacob van Campen-bibliotheek 1910. - G. Key: Vademecum voor den houtkooper, Amsterdam 1894. - A. Nijssen: Handleiding voor houtkoopers, houthandelaars en eigenaars van boomen², Goes 1902.

9. De taal van kuipers, klompenmakers en kurkensnijders. 33/30

A. De Klompenmaker (ook voor hoepelmakers). J. Koonings Jz., Eindhoven 9/15. - De Kurkenindustrie, Bureau Zeist x/7.

D. Ons Blaadje (Kuipers- en houtbewerkers) Westnieuwland 23, Rotterdam (ongeregeld).

Uit ‘Volk en Taal’ VI en VII geef ik hier de ambachtstermen van een streng gelocaliseerde klompenmakersgroep te Sint Niklaas in het land van Waas. Ik heb om willekeur en onjuistheden te vermijden de sterk dialectisch gekleurde uitlegging onveranderd overgenomen. Dit is trouwens de éénig ware achtergrond.

10. De taal van manden-, meubelmakers en behangers. 74/30

A. Het eerste Vakblad (rietmeubel-, manden-, teen- en bamboe-industrie.) F. Heymans, Apeldoorn 3/30. - Het Huis (huisinrichting, bouw- en sierkunst, meubelen.) Jan Luykenstraat 2, Amsterdam 12/30. - Onze Gids (v. behangers, stoffeerders en meubelfabrikanten.) Heerengracht 255, Amsterdam 20/15.

C. Het Bondsblad (meubelmakers, behangers en stoffeerders.) Hobbemastraat 230, den Haag 3/30.

D. Ons Vakblad (meubelmakers en behangers.) Hiligardisstraat 34, Rotterdam 8/15.

L. van den Berg: De volmaakte Schrijnwerker, Leiden z.j. (1860). - F. Berghuis: Handboek voor den meubelmaker, 's-Gravenhage, 1901. - P. Doorn: De meubelconstructeur, verzameling meubeltypen. S.L. van Looy, Amsterdam 1902. - C. van Hoek: Het beitsen en kleuren van hout, Handboek ten dienste van meubelmakers, draaiers, architecten enz. Insulinde Haarlem, 1908. - Volledige beschrijving van alle konsten enz. (zie nr. 2) nrs. 19-21, de Orgelmaker. - E. Kindts: De moderne meubelmaker, Amsterdam 1905.

Ik heb met opzet eerst de voornaamste ambachten die hout bewerken afgehandeld, om nu weer even stil te staan bij de moderne fabrieksontwikkeling, die veel van het oude groepenverband dreigt te ontwrichten. In den houtzaaghandel is, als wij de sigarenkistjesfabrieken, die louter machinaal werken, uitzonderen, nog het minst verandering gekomen. Sinds 1870 werden allengs de oude windzaagmolens, vooral aan de Zaan, door de stoomzagerijen vervangen. Zoowel in de oude als in de nieuwe zagerijen is het meerendeel der werklieden ongeschoold. Er moet nu eenmaal veel bij gesjouwd worden. Dit sjouwen moet men echter niet onderschatten. Ik heb zelf een jaar tegenover de werf van een bloeiende Vlaamsche houtzagerij gewoond, en herhaaldelijk gelegenheid gehad de handigheid en vernuftigheid dier arbeiders bij het op- en afladen van zware boomen te bewonderen. Verder wordt het gezaagde hout tegenwoordig meestal geploegd en geschaafd in machinale schaverijen. De schaafmachine is er een van zeer ingewikkelde constructie, bediend door één geschoolde kracht, waarbij het werk der overige arbeiders teruggebracht wordt: tot het invoeren en het opvangen van het hout. Een gedeelte ongeschoold sjouwwerk is hier echter overgenomen door een electrische loop-

kraan, zelfs het vergaren en transporteeren van het uitvloeiende zaagsel geschiedt mechanisch. Alles te zamen vindt men in houtzagerijen en -schaverijen ca. 65% relatief ongeschoolde en van 12 tot 19% slechts getrainde werkkrachten.- De timmerfabrieken in de laatste 20 jaar ontstaan, hebben een groote verandering gebracht in het bedrijf. Gemaakt worden: deuren, kozijnen, winkelbetimmeringen, lambriseeringen, schooltafels, parketvloeren en zelfs losstaande trappen. Ook hier zijn de werkzaamheden weer zóó gesplitst, dat de bewerking van het hout met zaag, schaaf en beitel, grootendeels is overgenomen door de schaaf-, zaag en frais-banken, wier bediening meestal aan nietvakmannen kan worden toevertrouwd. Weliswaar vormen de timmerlieden met handwerk bezig, nog de meerderheid, maar hun werkkring is toch ook merkbaar vernauwd, en bepaalt zich tot het afschrijven, in elkaar passen, lijmen en afwerken van de machinaal klaargemaakte onderdeelen; waarbij meestal maar weinig meer te veranderen valt. Deze vaklui zouden voor veel, altijd wisselend bouwwerk, als het stellen van kappen, het plaatsen van trappen, het leggen van vloeren, het afhangen van deuren, vreemd staan op te kijken, daar ze dit op de fabriek nooit geleerd hebben; en dientengevolge is ook hunne vaktaal reeds zeer merkbaar vereenvoudigd en verarmd. In de meubelfabriek heeft de moderne stijl met z'n vele rechte lijnen de machinale fabricatie zeer in de hand gewerkt. Omgekeerd echter benut de fabriek nu natuurlijk ook de mode, en maakt de meubelmodellen naar het gemak der fabricatie zoo eenvoudig mogelijk. Het is dan ook vooral bij de goedkoopere meubels, dat de massafabricatie veld wint. Zoodoende vormen zich twee groepen van werkplaatsen. Op de eene soort blijven, hoewel ook daar de machine veel handwerk heeft overgenomen, de geschoolde meubelmakers trots alles toch onontbeerlijk, en vormen er zelfs de groote meerderheid. Daar zingt of prevelt men nog oude liedjes als: ‘God zal geven - Dat 't zal bakken kleven - En nooit van z'n leven - Weer los zal zweven’ (te Apeldoorn gehoord). Op de andere soort fabrieken maken de machines alles pasklaar, zoodat de arbeiders het maar in elkaar hebben te duwen; en hier dus van den ouden schrijnwerker bijna niets meer is overgebleven. Ook bij het kuipen begint grootendeels het handwerk te verminderen, omdat de moderne dikke fusten al meer en meer voor machinale fabricatie geschikt worden, doordat de ijzeren banden met klauwen van groote kracht, machinaal om de duigen worden aangedrukt. Ook hier dus overal verarming van taal.

11. De taal van schilders en behangers. 102/30

A. Schilders- en Behangersblad. Bronsema's drukkerij, Enschede 2/7. - Geïllustreerd Schildersblad. W. Eisma Cz., Leeuwarden 16/7. - Schilderscourant (Friesche vereeniging.) P. de Jong, Bolsward 20/30.

B. De Christelijke Schilder. Fabriekstraat 30^c, Rotterdam 1/30.

C. R.-K. Schilder (v. Nederl. en België.) Soutmansstraat 29, Haarlem x/30.

D. De Schilder (schildersgezellen.) 1e Sweelinckstraat 5, Amsterdam x/14.

Volledige beschrijving van alle konsten enz. (zie nr. 2) nr. 24. De Verver, Dordrecht 1820. - F. Hopman: Theoretisch practisch Huis-, Rijtuigschilders en Glazenmakershandboek², Weesp 1860. - A. Louris: Handboek voor huis-, decoratie- en rijtuigschilders, Rotterdam 1911. - L. van der Bie: Practisch Amerikaansch Ververs-Handboek², Rotterdam 1906. - J. van der Kloes, D. van der Beek: Handleiding voor den verver en glazenmaker², Leiden, 1908. - F. de Longueville: Sap- en dekverven, Rotterdam 1886. - P. Mussert: Beschrijving van grondstoffen, bereiding en herkenning van verfwaren³, enz., Haarlem 1914. - P. van den Burg: Handboek voor den schilder. De hout- en marmernabootsing², Leiden 1887. - C. van den Hoek: Het technisch schilderen. Hand- en leerboek voor schilders, Amsterdam 1910. - De Jong: Gouden sleutel voor den schilder, een nauwkeurige handleiding bij het huis- en decoratie-schilderen, Arnhem, 1885. - J. Kippel: Handleiding voor het huisschilderen ten dienste van schilders, architecten, bouwkundigen, opzichters, drogisten, verfhandelaren, enz., 's Gravenhage 1908. - P.C. van Hoek: Bibliotheek voor schilders, 9 deeltjes, Van Mantgem-De Does, Amsterdam 1913.

Vooral in deze groep komt de stervormige aansluiting bij al de omgevende taalkringen, even duidelijk aan het licht, als het historisch loslaten en nieuwe verbindingen aangaan. De schilder of verver was vroeger ook glazenmaker, thans zet hij alleen ruiten meer in, z'n glas koopt hij van de fabriek. De meeste schilders zijn thans nog bovendien behangers. Gaandeweg schijnt dit handwerk evenwel naar de stoffeerders over te gaan, die onder den invloed van de herlevende zucht naar stijlvolle intérieurs, een bemiddelingsgroep gaan vormen tusschen de schilders, meubelmakers, stukadoors en architecten. Behalve met dezen, leeft de schilder verder in aanraking met de rijtuigmakers, en is zijn winkel, vooral op kleinere plaatsen, vaak een heele drogisterij. Over gebrek aan veelzijdigheid heeft dit ambacht dus voorloopig nog niet te klagen. Juist uit die veelzijdige aanraking ontwikkelde zich de kritische geest, die men bij vele schilders kan opmerken. Hun versjes als: ‘Schildershand - Dekt timmermans schand’ e.a. wijzen in dezelfde richting.

12. De taal der glas- en aardewerkers. 19/30

C. Ons Vakbelang (R.-K. glas- en aardebewerkers.) Stichting de Stuers, Maastricht 5/30.

D. De Glas- en Aardewerker. Molenstraat 26, Delft 7/14.

Volledige beschrijving van alle konsten, enz. nr. 3. De Porceleinfabriek nr. 12. De Plateelbakker of Delftsch Aardewerkmaker, Dordrecht 1800. - Goupil: Practische handleiding bij het schilderen op porcelein, Delftsch aardewerk en glas 1900. P. Génard: De oude Antwerpsche glasblazerijen, De Backer, Antwerpen z.j.

Terwijl de volwassen glas- en aardewerkers in de Maastrichtsche ceramiek-fabrieken, ook bij de groote splitsing van den arbeid over leerlingen en loopjongens, toch nog echte vaklieden blijven, heeft de elders reeds ingevoerde fleschmachine wel het toppunt van automatisme bereikt. Het zesarmige monster zuigt de vloeibare glasmassa automatisch op, deelt ze af met behulp van een mes, blaast luchtdruk in den ledigen fleschvorm, smelt de flesschen af, brengt ze in den koeloven, haalt ze eruit, en verpakt ze nog op den koop toe. Dit stalen beest, wordt door zegge drie jongens bediend en gevoed, en werpt per

etmaal 15000 ingepakte flesschen uit. De vaktaal dier jongens bepaalt zich natuurlijk tot een paar namen voor de stalen en koperen lichaamsdeelen. Sic.

13. De taal der bouwbedrijven. 112/30

A. Vakblad voor de bouwambachten. C. Misset, Doetinchem 10/7. - De Bouwwerker. Biekorfstraat 46, Antwerpen 7/30.

B. De Opbouw (Chr. Bouwarbeidersbond). Kinheimweg 7, Bloemendaal 9/30.

C. De R.K. Kalk-, Steen- en Grondbewerker, van Imhoffstraat 47, Utrecht 12/30. - Steen voor steen (Limburgsche metselaars.) Fischbeinstraat 21, Maastricht x/60. - De Bouwarbeider. Nationalestraat 119, Antwerpen 9/30. - De Christen Bouwwerker. (Vlaamsch) 1/30.

D. De Bouwvakarbeider (centrale bond) 1^ste Helmersstraat 42, Amsterdam 8/14. - De Bondsstem (Nederl. opzichters en teekenaars.) A.v. Hannoverstraat 44, den Haag x/14. - De Bouwwerker (centrale vereeniging) Aug. De Brouwere, Volkshuis Brussel 7/30. - De Stukadoor. Julianapark 10, Schoten (Haarlem) x/x.

Volledige beschrijving van alle konsten, enz. (zie nr. 2) nr. 23. De bouwkunstenaar, Dordrecht 1820, - E. Hartman: Bedekking van gebouwen, plafonds en zolderingen, Amsterdam 1859. - J. van der Kloes: Handleiding voor den Metselaar, tevens bevattende eenige aanwijzingen voor den Stukadoor⁴, E.J. Brill Leiden 1908. - M. Gradl: Moderne versiering voor plafond- en wandvlakten², Amsterdam 1903. - F. Berghuis: Handboek voor den Steenhouwer en Metselaar. D. Bolle, Rotterdam. - L. Cusell: De bouwkundige Opzichter, J. Bootsma, 's-Gravenhage 1910. - G. Scholten: De practische Metselaar. Handboek voor metselaars, bazen, opzichters en aanstaande bouwmeesters, 2 deelen, 's-Gravenhage 1909. - G. Scholten: Het woonhuis en zijne uitwendige vormen, Leiden 1902, - P. Schroot, B. Reintjes: Het aanvangsonderwijs in de practijk van het metselen. J. Waltman, Delft 1905. - P. Schroot: Bouwkunde enz. 10 deeltjes o.a. De materialen voor het metselvak. E. Kluwer, Deventer 1907-1910. - P. Scheltema: Practisch handboek voor Bouwkundigen en ambachtslieden, omvattende alle voorkomende werkzaamheden, gereedschappen, voorwerpen en hulpmiddelen. E. Kluwer, Deventer 1899. - H. Bletz: Huisrioleeringen. Jacob van Campen-bibliotheek, Van Mantgem, Amsterdam 1909. - H. Scheltema: Trappen- en kappenboek. D. Bolle, Rotterdam. - J.v. Gendt: Metselwerken en aanleg van vuurhaarden, Amsterdam 1882-1891. - L. Sanders: Het cementijzer in theorie en practijk, Amsterdam 1908. - P. Scharroo: Inleiding tot de studie van het gewapend beton, 3 deeltjes. Van Mantgem & De Does, Amsterdam 1910. - K.v.d. Heyden: Constructies in gewapend beton. Bibliotheek Jacob van Campen, no. 2. Van Mantgem & De Does, Amsterdam. - J. van der Kloes en J. van Ruyven: Het bouwen in overzeesche gewesten². E.J. Brill, Leiden 1904. - A. van Houcke en J. Sleypen: Vak- en kunstwoorden. Ambacht van den metselaar No. 4, Gent 1897. J. en V. van Keirsbilck: Vak- en kunstwoorden. Ambacht van den metselaar No. 5, Siffer, Gent 1899.

Uit deze beide laatste boeken geef ik een gecombineerde lijst der interessante metselaarstermen, waarvoor weer dezelfde opmerkingen gelden als onder n^r. 4.

Voor het verloop der bouwbedrijven, gedurende de laatste jaren in een groote stad, hebben wij een uitstekende bron in het rapport eener Amsterdamsche Gemeentelijke Commissie: De toestand der werklieden in de bouwbedrijven

te Amsterdam² 1905. Vóór 1870 werd in Amsterdam betrekkelijk weinig gebouwd, maar solied. De rijke huizen werden door vertrouwde bazen op dagloon en materiaal-kosten gebouwd. Aanbestedingen kwamen alleen bij groote gebouwen voor. Maar nu begon de groote bevolkingsuitbreiding. De concurrentie werd wakker. Alles werd aanbesteed. Gevolg: lagere eischen en stukwerk. Toen gingen in den ‘Kaapschen tijd’ timmermansbazen huizen bouwen voor eigen rekening, en zoo ontstond de ‘revolutiebouw’. De huizen gingen grif van de hand. Het was dus alleen de kwestie: het huis spoedig af te leveren. Pas later kwamen de gebreken van dat ruwer werk met goedkoope grondsoorten aan den dag. Vóór dien tijd kwamen de metselaarsvaklieden meestal uit Brabant, ze keerden wederom terug, als hun werk klaar was. Zij moesten goed kunnen teekenen, hadden een goed begrip van het huis en al z'n onderdeelen, en ze verstonden de kunst: den gebakken steen in allerlei vormen en afmetingen af te hakken, om aan het metselwerk een kunstvorm te geven. Maar de metselaars van nu, hebben daar geen begrip meer van: de timmerman zorgt voor de profielen, de steenbakkerij levert de steenen in alle wenschte formaten, terwijl het voegen nog bovendien een zelfstandig doodend vak geworden is. En nu is tot overmaat van smart, er nog het gewapend beton bijgekomen. Aanvankelijk alleen voor fundeeringswerken, sluisbouw en kaaimuren in gebruik, ging men er in de laatste jaren ook kelders en vloeren, ja zelfs kolommen en muren van maken. Was bij den metselbouw het aantal geschoolde arbeiders nog verreweg overwegend, bij het Monier-werk is de verhouding juist omgekeerd. In plaats van metselaars, gebruikt men thans arbeiders die wat timmeren kunnen. ‘Onze arbeiders, zoo bericht een beton-maatschappij, komen grootendeels voort uit sjouwers, opperlieden en polderwerkers. Sommige van hen, de handigste en flinkste worden vanzelf vlechter, betonwerker enz. Ook het eenvoudige en ruwe timmerwerk wordt soms door personen verricht, die vroeger niets dan sjouwers waren.’ De massa-fabricage van cement of cementijzer, platen, buizen, holle steenen, enz. heeft eveneens naast den magazijnmeester, slechts ongeschoolde arbeidskrachten, die ook helpen bij het afknippen, sorteeren en verzenden van ijzer naar de werken, voor zoover dit niet direct van wege de leveranciers ter plaatse wordt aangevoerd. De stukadoors waren vroeger echte kunstenaars in hun soort, gelijk de gevels en plafonds der oude Amsterdamsche huizen bewijzen. Die tijden zijn al lang voorbij. De zooveel eenvoudiger plafondversieringen van het begin der revolutiebouwperiode zijn slechts afgietsels, door den stukadoor naar een van buiten ontvangen model vervaardigd; en thans heeft ook dat de fabriek, (vaak de papierfabriek) overgenomen, en bestaat de heele stukadoorskunst erin: die versierseltjes op te plakken. In het algemeen kan gezegd worden, dat de enkele soliede winkels nog het eenige toevluchtsoord zijn voor den waren vakman.

In deze omstandigheden, zou natuurlijk weer een vergelijkende studie der vaktalen, mits individueel behandeld, zoowel voor de arbeiderspsychologie als voor de taalwetenschap belangrijke resultaten kunnen opleveren. Wij leven in zulk een interessanten tijd; en toch meenen de meeste taalbeoefenaars, dat alle verleden eeuwen, ook al weten wij er zoo goed als niets van, veel belangrijker zijn. Zij zoeken en zoeken naar klankwetten en dialectvormen, en beteekenisontwikkelingen zelfs van woorden en termen, maar op één conditie, dat zij mogen dwalen in het droomerig, der fantasie zoo gunstige, half-duister van den voortijd. Zouden wij dan toch niet eindelijk onze oogen eens open gaan doen voor de taalevolutie, die zich baanbreekt in het klare licht van onzen eigen dag?

14. De steenbakkerstaal. 26/30

A. Nederlandsche Klei-industrie. Eshuis & Co, Dalfsen x/7. - Klei (voor architecten en baksteenfabrikanten). v. Mantgem & de Does, 5e jrg. 1913, Amsterdam x/15.

C. De Steenbewerker. Kerkstraat 34, Boom 4/14.

A. Weissmann: De gebakken steen. Amsterdam 1906. - J. van der Kloes: Indrukken van de Nederlandsche steenindustrie 1908. - Th. Koopman. Vak- en kunstwoorden: Steenbakkerij. Gent, 1894.

Ook hieraan ontleen ik een Vlaamsche woordenlijst. Zie opmerkingen n^r. 4.

Wij hebben hier te doen met een belangrijke Nederlandsche industrie, die nagenoeg uitsluitend steunt op ongeschoolden arbeid. Indien er vroeger, en nog thans hier en daar, bij het handvormen een zekere ‘slag’ te pas kwam, het machinale vormen heeft dit overbodig gemaakt. Terwijl thans minder spierkracht noodig is, wordt echter iets meer geëischt van de aandacht, en dat is dus een kleine vooruitgang. Persoonlijk had ik gelegenheid eenige dagen op meer intiemen voet met Vlaamsche steenbakkers uit Boom om te gaan. De indruk, dien zij op mij gemaakt hebben, is niet heel gunstig. Zij zijn zeer onbeschaafd en ruw; trouwens de statistieken geven voor Boom, waarvan de steenbakkers sedert jaren verreweg het grootste deel der bevolking uitmaken, bijna het grootste percentage analphabeten van heel België. Bij mijn bezoek aan een Noord-Limburgsche fabriek van pannen en rioleeringsbuizen, waar vooral met strengpersen gewerkt wordt, kreeg ik een ietwat beteren indruk, maar ook hier is het werk zéér eentonig. Toch is er in de steenbakkerij nog een soort van vakopleiding mogelijk. Een der beantwoorders der enquête van Th. v.d. Waerden geeft daaromtrent het volgende: Op 13-jarigen leeftijd beginnen de jongens als hittenrijder, of natmaker der klei, of aflosser. Met hun 15 jaar worden ze modderbakrijder met een paard. Op hun 18^de jaar worden ze opzetters, afslagers en steenladers. Pas op 22-jarigen leeftijd komen ze in aanmerking voor zoogenaamde losse kruiers, en daarna voor vaste kruiers, deze laatste stoken ook de ovens. Slechts 5% brengt het verder, zij worden baas of chef. Deze laatste moeten alles hebben doorloopen en zijn flink onderlegd.

15. De stroodekkerstaal.

Dit is een uitstervende taalkring, die vroeger een der voornaamste groepen van de bouwbedrijven vormde. Hedendaagsche literatuur is mij daarover niet bekend. Alleen een Vlaamsch woordenlijstje uit Volk en Taal VI, dat ik hier afdruk. Ik laat de Vlaamsche verklaringen weer in eigen geur en fleur.

In aansluiting hierbij laat ik nu een paar onlangs uitgestorven vaktalen volgen:

16. De taal der indigo- of blauwbereiders.

Volledige beschrijving van alle konsten, enz. (zie nr. 2) nr. 1. De Indigobereider en Blauwverver, Dordrecht 1788.

[Aanvullingen]

Bij de taal der indigo- of blauwbereiders (nr 16) heb ik vergeten er op te wijzen, dat deze vaktaal thans meer en meer heterochtoon is geworden, en zoowel in West- als Oost-Indië voortleeft. Zie Ament: De cultuur en de behandeling der West-Indische koffij en indigo, vergeleken met de Oost-Indische, Kampen 1836, en A. André: Cultuur en Bereiding van Indigo op Java, A'dam 1891. Maar ook verderop in dit hoofdstuk had ik nog op allerlei heterochtone vaktalen kunnen wijzen: zoo op de taal der Oost-Indische koffie-, thee- en cacaocultuur, der rijst- en klappercultuur, der caoutchouc-, suikerriet-, kina-, ramee-, pala-, padi-, muskaat- en peper- in Oost-, en der bacoven- en kassave-culturen in West-Indië; alsmede op verschillende afwijkende bedrijven en grondwinningen van Zuid-Afrika. Ik meende echter, dat ik hiervoor toch al te weinig bronnen tot mijn beschikking had, en wacht dus eerst op een of meer speciaal-onderzoekingen, van ter zake en ter plaatse kundigen.

17. De taal der meekrapbereiders.

Volledige beschrijving van alle konsten enz. (zie nr. 2) nr. 17. De Teling en bereiding der meekrap. Dordrecht 1800. G. Fokker: De oudst bekende keur op het bereiden ... van meekrap in Zeeland, Middelburg 1866.

18. De taal der houtskoolbranders.

Volledige beschrijving van alle konsten enz. (zie nr. 2) nr. 6: De Houtskoolbrander.

19. De taal der zeepzieders.

Volledige beschrijving van alle konsten enz (zie nr. 2) nr. 7: De Zeepzieder. ca. 1800.

Deze ambachtstaal is ook bijna geheel en al uitgestorven, daar de groote zeep-fabrieken, of de soda- en chemicaliënfabrieken ten eenen male beheerscht worden door de termen der nieuwere scheikunde, die natuurlijk alleen door de chefs worden verstaan, en door de ongeschoolde fabrieksarbeiders op de wonderlijkste wijzen worden verhaspeld. Ongeveer hetzelfde is het geval met:

20. De taal der wasbleekers en kaarsenmakers.

Volledige beschrijving van alle konsten, enz. (zie nr. 2) nr. 5: De Kaarsenmaker en nr. 10, De Waschbleeker en de Waschkaarsenmaker. (sic.)

In de twee groote stearine-kaarsenfabrieken van Gouda en Schiedam is alles zóó geheel anders als vroeger, en bovendien de eigenlijke bereiding zóó machinaal, dat van de vroegere vaktaal niets is overgebleven. In de kleinere werkplaatsen evenwel, hier en daar verspreid, waar waskaarsen voor den katholieken eeredienst worden gemaakt, schijnt deze oude vaktaal nog voort te leven, maar ik ben er niet in kunnen slagen, hierover nadere gegevens te bekomen.

21. De zijdebewerkerstaal.

Volledige Beschrijving van alle konsten nr. 8. De Zijdeverver. nr. 15. De Zijdenteelt en kweeking van den Moerbeziënboom, beide Dordrecht c^a. 1800. Vgl. nr. 2.

De zijdeteelt heeft hier te lande slechts van c^a 1750 tot 1870 bestaan, de zijdeïndustrie kwam reeds ongeveer 1680 op, maar ging op het einde der 19^de eeuw, na lang kwijnen eveneens ten gronde. Ook voor philologen, die in de taalstudie liever met hun oogen in de boeken zitten, dan met hun ooren naar klanken luisteren, is er dus in de nieuwe richting der taalwetenschap nog plaats genoeg. En hiermede kunnen zij zich troosten, dat wij in elk geval met snuffelen en zoeken, van de 17^de, 18^de en 19^de eeuw minstens honderd maal zooveel kunnen te weten komen, als van alle vroegere tijdperken.

22. De taal der suikerraffinaderijen.

Volledige beschrijving van alle konsten, enz. (zie nr. 2) nr. 11: De Suikerraffinadeur. G. Broekhuizen: Uit de praktijk der witsuikerfabrieken. Roosendaal 1906.

De raffinadeur van honderd jaar geleden - die met fijn beenzwart en ossenbloed de suikeroplossing klaarde, om ze dan door doekfilters en grof korrel-beenzwart te filtreeren, door verdamping te laten kristalliseeren, en de verkregen suiker ten slotte tot suikerbrooden te verwerken - zou vreemd opkijken als hij bij het affineeren der moderne centrifuges eens kwam toezien. Van de oude vaktaal zijn dan ook in het nieuwe grootbedrijf slechts zwakke sporen meer voorhanden.

23. De tabakbewerkerstaal. 300/30

A. De Nederlandsche Tabakscourant. F. van Rossem, Amsterdam 15/7. - Ons Dekblad (voor patroons). A. Vervoort, Eindhoven x/15. - De Tabaksplant (sigaren en tabaksfabrikanten). Blom en Olivierse, Culemborg 20/7. - Le Fumeur. A. Hillen's maandblad, A. Hillen, Delft x/30.

B. De Christelijke Tabakbewerker. Graswinckelstraat 47, Delft 15/14.

C. De Katholieke Tabakbewerker. Wal 17, Eindhoven 19/15. - De vereenigde Werkman (Tabakbewerkers) Minderbroederstraat 24, Leuven x/30.

D. De Sigarenmaker. Reguliersgracht 80, Amsterdam 20/7.

S. Bertram: De Tabak. Handleiding voor hen, die zich in het tabakvak wenschen te begeven. Kuilenburg, z.j. (1895). - S. Bertram: Leiddraad bij de techniek der sigarenfabricage, en de melanges voor het sigaren- en tabaksfabrikaat. Kuilenburg 1900. - R. Kiszling-Bertram: Beknopt handboek van de tabakskennis, tabaksteelt en tabaksfabricage. Kuilenburg 1907. - J. Wolf-Bertram: De tabak en de tabaksfabrikaten. Leiden 1913.

Uit de boeken van Bertram en Kissling is de volgende lijst geëxcerpeerd:

Ook in de sigarenfabriek gebeurt thans veel met machines: wat vroeger louter handwerk was. Toch blijven er een groot getal betrekkelijk geschoolde arbeiders noodig. In scholing en slag staan echter onze Hollandsche sigarenmakers bij de Duitschers ten achter. De Noord-Nederlandsche verstaan hun vak echter weer beter dan de Belgische. Dit hangt natuurlijk grootendeels van de eischen der patroons af, en wisselt dus van fabriek tot fabriek. Omdat het werk niet veel spierinspanning vraagt, worden vooral de zwakkeren voor dit vak opgeleid. Vergis ik me, als ik speur, dat uit de bovenstaande woordenlijst geen opgewekt leven straalt? De Joodsche invloed (zie blz. 6) blijkt alleen uit eenige Duitsche leenwoorden en de woorden: bladdig, bladderig enz.

24. De kruidenierstaal. 105/30

A. Nederlandsch Weekblad (v. kruideniers, grutters en handelaars in koloniale waren).

C. Misset, Doetinchem 19/7. - Onze Vereeniging (v. winkeliers in comestibles, grutterswaren, drogerijen, verfwaren) N.Z. Voorburgwal 22, Amsterdam x/7. - Victoria (v. winkeliers in koloniale waren en comestibles). Ruigeplaatweg 33, Rotterdam 8/30. - De Consumptie (v. handelaren in koloniale waren en comestibles). J. de Lange, Deventer x/14. - Het Kruideniersblad. Wed. François Limoens, Brugge x/x.

L. Bol: Geïll. Nederl. Conservenboek. 's Gravenhage 1906. - E. van Gendt: Het verduurzamen van levensmiddelen enz. Leiden 1902.

Gelijk de vorige groep houdt ook deze, in al haar exotische warennamen, haar vreemde leveranciers in eere. Sociologisch is ze slechts een onderafdeeling van den volgenden kring.

25. De winkeliers- of middenstanderstaal. 196/30

A. De handeldrijvende middenstand (Haagsche winkeliers). Nobelstraat 20 den Haag 6/14. - Laboremus (A'damsche winkeliers), Prinsengracht 739-41, Amsterdam x/x. - De Middenstander. (Handelsvereeniging Rotterdam). Nederl. Kiosken-Mij. Ibidem x/x. - De Middenstandsbond (v. handeldrijvenden en industrieelen middenstand). Eshuis & Co.

Dalfsen 11/7. - De Noord-Nederlander (Noord-Nederl. middenstandsbond). Eshuis & Co, Dalfsen 2/7. - Taberna (moderne winkelinstalleering). Nieuwehaven 37, Rotterdam x/30. - De Winkelier. Eshuis & Co, Dalfsen 13/7. - Winkeliers en Handelsbelangen (v.d. handeldrijvenden middenstand). Oostzeedijk 73a, Rotterdam x/7.

C. De Haarlemsche Hanze (middenstand Bisdom Haarlem). Pr. Hendrikkade 80a, Rotterdam 4/14. - De R.K. Middenstander. De Hanzebode. ‘Futura’, Leiden 10/7. - De Kolenhandel, Quellijnstraat 37, Amsterdam x/x. - Gemeenschappelijk Belang (détailhandelaars in brandstoffen). Quellijnstraat 37^I, Amsterdam x/x.

E. Schönberg: Wat kan en moet de winkelier van het warenhuis leeren? Rotterdam 1908.

Tot dezen grooteren taalkring, waarvan wij misschien de twee laatstgenoemde bladen hadden kunnen afscheiden, behooren nu ook gedeeltelijk nog eenige andere vaktalen, wier eigen karakter veel meer op den voorgrond treedt.

26. De barbierstaal. 26/30

A. Barbiers- en Kapperscourant. Ceintuurbaan 229, Amsterdam 20/30. - De Figaro. (Nederl. kappersvereeniging). H. Stadermann, Baarn 3/15.

27. De slagerstaal. 196/30

A. Geïllustreerd Slagersvakblad. W. Eisma Cz., Leeuwarden 15/7. - De Slagerscourant. Hartenstraat 14, Amsterdam 20/7. De Huidenveiling. Pelgrimstraat 5, Rotterdam 11/7.

C. De R.K. Slagersgezel. Cartesiusstraat 65, den Haag 2/30.

D. Orgaan (v, d. Nederl. slagersgezellenbond). Rembrandtstraat 313, den Haag 10/30. - F. Blom: De fijne rund- en varkenslager. 'sGravenhage, 1892. - E. Poffé: De Antwerpsche Beenhouwers van de vroegste tijden tot heden. Antwerpen, 1894. - H. van Harrevelt: Handleiding voor de vleeschkeuring. Utrecht, 1905. - E. van Gendt: Het verduurzamen van levensmiddelen en beschouwing over de slachtmethoden van huisdieren. Leiden, 1902.

Zeer belangrijk zou een onderzoek zijn: naar de 60 à 80 namen der stukken, waarin een rund of varken bij het uitsnijden wordt verdeeld. Deze namen toch wisselen bijna in elke streek, en ze zijn buiten de slagerswereld aan bijna niemand bekend. Geheel anders heeten gewoonlijk dezelfde stukken vleesch in

28. De koks- en kellnerstaal 141/30

A. Ons Belang (v. koffiehuis-, restauranthouders en slijters). N.Z. Voorburgwal 232, Amsterdam 8/7. - Ons Blad (Nederl. koksbond). Middelburgschestraat 77, Scheveningen 7/30. - De Hotelhouder. Warmoesstraat 117-119, Amsterdam 20/7.

D. De Geëmployeerde (i.h. Logement- en Koffiehuishoudersbedrijf), 1^ste Atjehstraat, Den Haag 16/15.

De verstandige Kock. Deel III v. Het vermakelijck Landt-leven, Amsterdam z.j. (1670). -

F. Blom: Moderne Kookkunst. den Haag, z.j. (1910).

Deze groep heeft natuurlijk allerlei aanrakingspunten met de twee volgende.

29. De dienstbodentaal. 85/30

A. De Dienstbode. L. van Dijk, Vianen bij Utrecht 17/7. - De Huishoudgids. Klein Weezenland 19, Zwolle x/7. - In en om de keuken. Noorduin & Zn. Gorinchem x/30.

D. Het Huispersoneel. Ohmstraat 34, den Haag 2/30.

De volmaakte Hollandsche Keuken-Meid². Amsterdam 1746. - De volmaakte Geldersche Keuken-Meyd². Nijmegen 1761.

Voor verdere kookboeken zie Deel I blz. 529. Dit is een allerinteressantste vrouwelijke taalgroep, die vooral mooi materiaal kan leveren: voor de sociale modaliteit en de standsverschillen der taal. De dienstbode toch spreekt van den eenen kant voortdurend met mevrouw en de kinderen des huizes, en van den anderen kant met den slager, den groenteboer, den bakker enz.

30. De taal van drankbereiders en -slijters. 165/30

A. Maandblad (Bond van slijters.) C. Huig, Zaandam x/30. - Ons Belang (Vereeniging ‘Vergunning’.) Max Nunes, Amsterdam 8/7. - Ons Vakblad (v. mineraalfabrikanten en bierhandelaren.) Piet Heinstraat 87, Den Haag x/15. - Weekblad voor den Handel in gedistilleerd, likeuren, bitters, bier, wijn, gist, mousseerende dranken, mineraalwater, vruchtensappen, hotel- en koffiehuisbenoodigdheden. C. Misset, Doetinchem 13/7. - De Wijnhandel. Bureau, Zeist x/7. - Het Bier. C. Teulings, Den Bosch 12/7. - De Bierbrouwer. (Vlaamsch).

C. De R.-K. Drankbereider. Vischsteeg 15, Delft 3/30. - St. Egbertus (bierbrouwersgezellen.) Ger. Doustraat 65, Amsterdam x/30.

D. De Drankbereider. Hugo de Grootstraat 116b, Rotterdam x/15.

W. van Lis: Brouwkunde. Rotterdam 1745. Volledige beschrijving van alle konsten, enz. (zie nr. 2) nr. 2. De sterkwaterstoker, zoutzuur- en vitrioolbereider, nr. 16. De bierbrouwer en mouter, nr. 18. De azijnmaker, Dordrecht ca. 1800. - G. Mulder: Scheikundige verhandelingen en onderzoekingen. Deel I, 3^de stuk: Het Bier. Rotterdam 1857. - De Bierbrouwer. Door een oud bierbrouwer (Vlaamsch). - F. Blom: Een kijkje in een consumtie-laboratoríum. Het bereiden van kunstwijnen, bieren, likeuren, enz. 's Gravenhage 1893.-De volmaakte likeurstoker. Handleiding van alle soorten van likeuren, bitters enz. te bereiden zonder distillatie. Rotterdam 1906. Ter perse: Vak- en kunstwoordenboeken. Ach. Quicke: Verklarend Nederlandsch woordenboek van het Brouwersvak. Uitgave der Kon. Vl. Acad.

In de brouwerij, die ik in minstens twee stadiën van ontwikkeling, uit eigen aanschouwing goed ken, is altijd veel ongeschoolde arbeid noodig geweest. Toch is er een opvallend verschil tusschen een Noord-Brabantsche brouwerij uit den goeden tijd van c^a 1880 en de groote nieuwe brouwerijen naar Duitsch model. Bijna al de Brabantsche brouwersknechts kenden het heele bedrijf, het mouten incluis, en hadden een opleiding van minstens een paar jaar noodig. Alhoewel reeds de brouwkuip slechts aan één brouwmeester was toevertrouwd, moesten de anderen toch ook daarbij helpen en konden zij, als ze wilden, dit op den duur heel goed aanleeren. Thans is er echter b.v. in de Amstel- of Heinekensbierbrouwerij een scherpe scheiding gekomen tusschen de eigenlijke brouwmeesters: de ‘Duitsche voorlieden’, die op brouwscholen en in de praktijk een veeljarige opleiding genoten, en het personeel, dat eenvoudig getraind werk verricht, en spoedig kan worden vervangen. Daartusschen staan nu de machinisten, die natuurlijk wel eenigszins geschoold zijn, maar van brouwers- of moutersbedrijf toch bijna niets afweten.

In de spiritus- en gistfabrieken is het bijna juist hetzelfde. Vakopleiding is voor de groote meerderheid geen vereischte meer: het schoonmaken, het kranen opendoen en -sluiten, het temperatuur- en drukking opnemen, kan bijna ieder

normaal werkman in een paar weken leeren. Nu eens wordt hij voor dit, dan voor dat gebruikt. Maar zelden komt hij zoover, dat hij begrip krijgt van het bedrijf, en den samenhang der onderscheiden werkzaamheden begrijpt. Ook hier echter blijft het percentage der geschoolde arbeiders tòch nog aanmerkelijk, om het groeiend getal machinisten, bankwerkers, timmerlieden en verdere ambachten voor de flesschen, kistjes en verdere emballage.

31. De molenaarstaal. 100/30

A. De Molenaar. Eshuis & Co., Dalfsen 17/7. - Algem. Ned. Molenaarsblad. (v. korenmolenaars, pellerijen, meelfabrikanten, cacaofabrikanten, olieslagerijen, handelaren in lijn- en raapkoeken enz.) H. Germs, Doesburg 8/7.

L. van Natrus enz.: Groot volkomen moolenboek, 2 dln., Amsterdam 1734-'36. - J. van Zijl: Groot algemeen moolenboek², Amsterdam 1761. - J. Harte: Volledig molenboek, beschrijving en afbeelding der molens. Gorinchem 1849. - G. Krook: Theoretisch en Practisch molenboek voor Ingenieurs, Aannemers, Molenmakers en verdere bouwkundigen. 's-Gravenhage 1850-'53.

Van de Noord-Hollandsche molenaarstaal vindt men veel termen in Boekenoogens De Zaansche Volkstaal, waarin ook de 18^de eeuwsche vakwoorden uit Van Natrus zijn opgenomen. Voor Zuid-Oost-Vlaanderen gaf indertijd Volk en Taal II, III, IV een volledige woordenlijst, die ik hier met verkorting van den uitleg overneem. De met een kruisje geteekende woorden zijn uit het West-Limburgsche Beverloo, en ontleend aan't Daghet in den Oosten, Deel VII.

De nieuwere meelfabrieken werken, vergeleken bij de oude geslepen molensteenen, tienmaal zoo geleidelijk en volmaakt. Maar nam het oude onvolmaakte ambacht: het heele zieleleven van den molenaar in beslag, waarbij het rekenen met tij en ontij, slappen en sterken wind, vaak iets groot-menschelijks aanbracht in karakter en berusting; thans is daarvan in de fabrieken eigenlijk niets meer over. De chef-molenaar (Obermüller), en twee ondermolenaars zijn geschoold in het nieuwe vak, terwijl hun 40 à 60 helpers louter handlangers of machinisten en timmerlieden zijn, die niets meer van de vaktaal kennen.

32. De bakkerstaal. 420/30

A. De Bakkerij. P. de Jong, Bolsward 20/7. - Bakkers-Bondscourant. Heerengracht 89, Amsterdam x/x. - De Banketbakkerij. N.-Z. Voorburgwal 271-73, Amsterdam 10/7. - Consudel (cacao, chocolade, suikerwerken en delicatessen.) van Breestraat 155, Amsterdam 3/30. - Nederl. Advertentieblad voor brood-, koek- en banketbakkers, Tasmanstraat 64, Den Haag x/x. - Nederlandsche Bakkers-Courant. Mij. ‘De Brakke Grond’, Amsterdam 20/3. - De Belgische Bakker. Timmermans-Deknop, Leuven 15/30. - De Bakkerij en aanverwante nijverheden. Cirkelstraat 27, Ostende x/7. - De Bakker. L. de Plancke-Welvaart, Brugge x/7.

B. De Bakkersbazuin (v. bakkers, chocolade- en suikerbewerkers) Bingleystraat 58, Rotterdam x/30.

C. Ons Vakblad (v. bakkers, cacao-, chocolade- en suikerbewerkers.) Woeldijkstraat 15b, Rotterdam x/14. - Ons Orgaan (Verbond der voedingsnijverheid.) Kogelstr. 7, Brussel x/30.

D. De Bode (v. arbeiders i.h. bakkers-, chocolade- en suikerbedrijf.) De Genestetstraat 8, Amsterdam 20/14.

A. Falli: De hedendaagsche Banketbakker⁴, Rotterdam z.j. 1914. - J. Gouffé: Het boek der banketbakkerij, Rotterdam 1894. - H. Gouverneur: De Gids. Practisch handboek voor elken bakker, Veendam 1892. - Jac. Güth: De moderne banketbakker, Veendam 1910. - Jacques: De concurrent koek- en banketbakker. Een vraagbaak voor patroons en bedienden, Rotterdam 1909. - Het bakkersbedrijf te Amsterdam. Rapport eener gemeentelijke commissie 1908. - De toestand der Cacao-, Chocolade- en Suikerwerkers te Amsterdam. Rapport eener gemeentelijke Commissie 1906.

In de oude bakkerijen, gelijk er trouwens nog zeer veel bestaan, was de ovenist meesterknecht; voor al het overige zorgden de bakkers, waarvan de beste ook den ovenist konden vervangen. De machinale brood- en biscuitfabricatie heeft ook hier een heele omwenteling gebracht in het bedrijf. Deeg maken doen thans de kneedmachines, die ook meel, melk, zout en gist wegen. De voorman regelt de vorming van het brood onder de bankwerkers, de schaal-

man weegt en geeft het aan de eigenlijke opmakers. Een aparte groep bedient de ovens. Sommigen doen niets dan inschieten, anderen niets dan uithalen, nóg anderen eindelijk rijden de karretjes met de broodvormen af en aan, en reinigen die vormen. Hoe meer de broodfabriek zich uitbreidt, des te minder gelegenheid is er: om volledige vakkennis op te doen. De bazen en meesterbakkers worden dan ook uit het kleinbedrijf gerecruteerd, of genomen uit de vakschool te Wageningen. Vroeger werd het brood door de bakkersknechts zelf aan huis bezorgd. Thans is dat afwisselend wandeltochtje, voor bijzondere broodbezorgers en straatknechts: tot een vervelend wagensleepen geworden.

De biscuitfabrieken hebben zich nog automatischer ontwikkeld. Hier is eigenlijk alleen de chef nog een geschoolde bakker van z'n vak. Bijna al de overigen zijn ongeschoolde krachten. Toch blijft er, volgens de berichten van althans ééne fabriek: de belangstelling der arbeiders voortdurend gaande. De verscheidenheid der verschillende soorten van koekjes! trekt steeds hun aandacht op de uitkomsten van het proces! Sic. Wij denken bij het oplossen der sociale vraagstukken niet genoeg, geloof ik, aan de kleinheid van den mensch.

Vroeger was het verwerken van chocolade en suikerwerk: een onderdeel van het banketbakkersbedrijf. De eerste bediende was meestal de aangewezen man voor het chocoladewerk; wie van de anderen het handigst was, mocht hem 't meest assisteeren, en ook het eerst zelfstandig werken. De jongen moest het door afkijken tot 3^den, 2^den en ten slotte tot 1^sten bediende zien te brengen. Hier en daar komt dat nog voor. Maar de fabrieken hebben ook hier, van 't maken van flikjes tot de fijnste tabletten en pralines toe, bijna reeds het monopolie in handen. Hier wordt echter nog steeds tamelijk veel van den werkman gevorderd, vooral voor het décor en het officewerk: hij moet tot op zekere hoogte artiest zijn. Maar voor opleiding is op de groote fabriek geen plaats meer; alleen, indien de arbeider op de kleinere fabrieken werk zoekt, en zoo mogelijk, gedurende de eerste jaren, dikwijls van patroon verwisselt, kan hij het tot bekwaamheid in zijn heele vak brengen. Op de eigenlijke cacao- en chocoladefabrieken, die zich uit de oudere cacaomolens ontwikkeld hebben, zijn zeer kostbare machines: weer bijna al het geschoolde handwerk komen vervangen. De eigenlijke molenaars hebben nog hun volle vakkennis noodig, de brekers hebben verantwoordelijk werk, waar echter geen vakopleiding voor vereischt wordt. Van de bazen wordt volledige bedrijfskennis gevorderd. Maar deze allen met de machinisten en andere ambachtslieden te zamen: brengen het niet verder dan tot 16% geschoolden, 19% getrainden. De rest is weer heel en al ongeschoold. Verarming van vaktaal is natuurlijk het slot.

33. De taal van handelsreizigers en -bedienden. Cf. 3^de Hoofdst. 386/30.

A. Bondsorgaan (Ned. Bond v. Handelsreizigers), B.v.d. Kamp, Groningen 20/15. - Eendracht (Rotterd. Handelsreizigersvereeniging), Wijnhaven N.Z. 101, Ibid x/7. - De

Handelsreiziger (Ned. H.-Vereeniging), Schiekade 185, Rotterdam 20/7. - De Handelsen Kantoorbediende (Federatie), N. Maters, Zaandam x/x. - Maandblad ‘Ons Orgaan’ (Zaanl. Kantoor- en Handelsbedienden), C. Huig, Zaandam x/30. - Mercurius (v. Handels- en Kantoorbedienden), Ged. Glashaven 7, Rotterdam 20/7. - Het Handelsonderwijs (Handelsleeraren), Linnaeusstraat 47, Amsterdam x/x. - Handelsstudie, v.d. Laan en C^o., den Haag 11/15. - Maandblad voor het Boekhouden en aanverwante vakken, G. Delwel, den Haag x/30.

B. Ons Beginsel (Christl. Kantoor- en Handelsbedienden), Allard Piersonstraat 19^II, Amsterdam 19/15.

C. De R.K. Handelsreiziger, Diergaardelaan, Rotterdam 20/7. - Het R.K. Beginsel (Handels-, Kantoor- en Winkelbedienden), Smidstraat 152, den Haag x/30. - St. Christophorus, Orgaan Ned. Bond v. R.K. Handelsreizigersvereenigingen, Orthenstraat 13, den Bosch 1/30.

D. Onze Strijd (Handels- en Kantoorbedienden), Reguliersgracht 80, Amsterdam 9/14.

34. De taal van kleermakers en manufacturiers. 174/30

A. De Confectie (Heerenconfectie), Zuylichemstraat 6, den Haag x/30. - Desterbecq's modejournaal voor Heeren, Gebr. Belinfante, den Haag x/30. - De Kinderkleeding, H. Roelants, Schiedam x/30. - De Kleermaker, Zusterstraat 35, den Haag 6/30. - Het Maandblad voor Kleermakers en Coupeurs (Engelsche modes), Haringsvliet 61, Rotterdam 8/30. - De Manufacturier, Heerengracht 255, Amsterdam 20/15. - De nieuwe Manufacturier, v.d. Stal en Groenewegen, Utrecht x/14. - De Nederl. Hoedenwinkelier (hoeden en pettenvak), Kalverstraat 100-02, Amsterdam x/30. - De Nederlandsche Kleederindustrie, C. Misset, Doetinchem 20/7.

B. De Kleermaker (Christelijk Vakblad), Prinsengracht 200 Amsterdam x/x.

C. De Ned. naaisters- en kleermakerscourant, Reitzstraat 271, den Haag x/30. - De Belgische kleernijverheid, Nationale straat 119 Antwerpen 10/30.

D. Het Kleedingbedrijf. (Mannl. en vrouwl. arbeiders i.d. kleedingindustrie), Weteringschans 179, Amsterdam x/14.

Holemans: Vlaamsche knipmethode voor de kleermakers 1904. - C. Hoogendoorn: De coupeur. Handboek voor coupeurs en kleermakers, Leiden 1906. - J. Roelans: Wetenschappelijk Handboek voor naaiers (Vlaamsch) 1910. - De kleedingindustrie in Amsterdam. Rapport eener gemeentelijke Commissie 1900 - Veritas: Weg met de huisindustrie. Uitgave van de Kleermakersvereeniging ‘De Ster’ te 'sGravenhage 1909.

De ouderwetsche kleermaker was een type van belang. Met de beenen gevouwen op zijn tafel gezeten, heerschte hij als philosoof over dorp en stad. Het betrekkelijk lichte naaldwerk scheen zijn hersenen ten goede te komen, en vooral de droge humor ontwikkelde zich soms kostelijk. Nog iets hiervan hooren wij in het nog heden te Arnhem bekende liedje: ‘Ik ben een snijder kakadoe - De wereld door gedwaald - Van 't werken word ik nimmer moe - Een held ben ik met de naald - En ik reis door Holland, Oost en West - In Amsterdam bevalt 't me best - Al om de balie van..’. Verder reikt het geheugen niet meer van het hedendaagsche geslacht. Wat wij voor den tegenwoordigen tijd daartegenover kunnen stellen is bijna niets dan degeneratie. Weer te Arnhem prevelen thans de drinkebroers onder de kleermakerknechts

het volgende (met permissie): ‘Schiedam Schiedam gij Nazareth - Gij die zoo menig mensch verplet - Het doet je beven, het doet je trillen, of dat je van de koorts bent belaân - Je kunt op je beenen niet meer staan - En dan zeggen ze nog: vervloekte hond - Wat doe jij met zooveel jenever in je k.: - Dit zijn de woorden die staan bescheten en bespogen - In het boek der hemden - 't Vierde hemdslip, 't vijfde tot 't zesde knoopsgat - Beminde drinkebroer - Voor vijf cents hij-j'een vol glas in café Coers -’. Waaraan is dat te wijten? Wij moeten hier vooral het maatwerk van de confectie onderscheiden. Reeds voordat de confectie haar intrede deed, was in het maatwerk de arbeidssplitsing begonnen. Er werden toen reeds grootwerkers, broek- en vestenmakers onderscheiden. Ook de opleiding van den leerling had bij den maatwerker reeds veel geleden. Deze moest, tijdens de telkens kleiner wordende perioden van drukte, buitengewoon hard werken, en dan was de leerling een welkome hulp voor het gemakkelijke werk. Was de drukte voorbij, dan werd gewoonlijk het jong maatje weggezonden. In korte jaren nam echter de confectie een hooge vlucht. Zonder fabriekproductie of machinerie trad hier de uiterste arbeidssplitsing in. Hier juist kon de hulp van jongens blijvend voordeel opleveren. Hoe grooter hun aantal werd, des te meer kon ook de arbeid worden gespecialiseerd: na zeer korten tijd bezitten zij de vereischte vaardigheid voor één onderdeel, maar verder komt hun kunnen niet, en zoodoende zijn ze voor heel hun verder leven aan de confectie vastgeketend. Bij hen voegen zich een deel der oude maatwerkers, die geen werk meer vinden, en in den laatsten tijd zeer veel vrouwen en meisjes. Natuurlijk gaat de splitsing het verst in de en-gros fabricage der mindere soorten. Hier is slechts één coupeur, die eigenlijk het vak moet verstaan, op ca. 100 werklieden. En al die anderen zijn z'n handlangers, die zonder hem niets vermogen. Naast deze confectiezaken kwam nu nog de confectie-fabriek met haar machines. Zij vervaardigen tot dusverre alleen werkbroeken, werkjassen, werkkielen, boezeroens, sporthemden en wollen kinderpakjes, bloesjes en broekjes. Maar dit is reeds een groot stuk, dat in de laatste 10 jaren op de huisindustrie veroverd werd; en het laat zich aanzien, dat deze verovering aldoor verder zal gaan, daar het handwerk aan dien prijs: nooit dien glans van afwerking geven kan. Welnu op de confectiefabrieken gaat zoo goed als alles machinaal, tot knippen, knoopsgaten maken, knoopen aanzetten, borduren en stikken toe. De meeste meisjes zitten hiertoe aan een soort naaimachine, waarvan ze niets begrijpen, maar die ze toch heel vlug kunnen bedienen, en dat is genoeg. Ik had eens de gelegenheid de ontboezeming van zoo'n meisje te hooren, dat om meer te verdienen voor haar ouders, van dienstbode weer confectiemeisje worden moest. Ze kende het werk, want ze was er vroeger al geweest, maar ge hadt die klachten moeten hooren.

35. De taal van modisten en naaisters. Zie dl. I blz. 532 en n^r 34 198/30.

A. De Gracieuse, Sythoff, Leiden 20/15. - De Koningin der modebladen, Sythoff, Leiden x/30. - De laatste mode, E. Bosch J Bzn, Nijverdal x/15. - Het nieuwe modeblad. Uitgeversmij ‘Neerlandia’, Utrecht 14/15. - De modiste (voor hoedenzaken), H. Stadermann, Baarn 4/14. - De Vrouwenwereld (Modegids), H. Roelants, Schiedam 20/7. - Weldon's Damesblad (Engelsche modes), Zuylichemstraat 6, den Haag x/15. - Centrale Modegids. C. Misset, Doetinchem 2/30. - De Kinderkleeding, H. Roelants, Schiedam 20/30.

C. Met naald en draad (v. naaisters en borduursters), Pastorijstraat 23, Antwerpen 5/30.

S. Comender: Het dames- en kindercostuum. Handleiding tot het maatnemen, knippen en vervaardigen, Rotterdam 1909. - De Huisnaaister. Practische handleiding bij het vervaardigen van bovenkleeding voor dames en kinderen, Leiden 1910. - Modelboek voor costuumteekenen (voor dames) Amsterdam 1897. - H. van Wessem: Ik kan kostuumnaaien. Geïll. handboek, Leiden 1908.

Het aantal costuumnaaisters is in de laatste dertig jaren sterk gestegen. Vroeger werd de damesbovenkleeding in alle burger- en arbeiderskringen: in het gezin zelf met behulp der huisnaaister gemaakt. Thans heeft de vrouw daar geen tijd meer voor, zij zoekt haar kostwinning buitenshuis, en kan niet meer naaien dikwijls. Bovendien zijn de eischen der ijdelheid veel hooger geworden. Wie die geen deskundige in dameskleeren is, kan 's Zondags aan het kleed nog het dienstmeisje van de Mevrouw onderscheiden? Welnu, deze vermeerdering van productie bracht natuurlijk weer de splitsing van arbeid. De patrones knipt en past. Gewoonlijk zijn er een of twee naaisters, verder leermeisjes: tot 20 toe. Het is er echter verre van af, dat deze laatste het volledige vak leeren. Gewoonlijk brengen zij het niet verder dan tot eenige bedrevenheid in het naaien, het opleggen van garneering enz. Ook in de ateliers der modemagazijnen: is de arbeidssplitsing reeds zoo ver mogelijk doorgevoerd.

De lingerieconfectie wordt deels door thuiswerkende stuknaaisters, deels op fabrieken vervaardigd, die tot 500 meisjes aan het werk hebben. De vak-kennis speelt hier een nog geringere rol. Van een behoorlijke opleiding is geen sprake, en bij het verlaten der fabriek is deze naaister dan ook nog volstrekt niet in staat: tot het naaiwerk van een gewone huismoeder. Vandaar ontstemming bij de leerlingen, die telkens van werkplaats veranderen, om te zoeken, of elders iets meer te leeren is. Maar overal worden zij slechts op één onderdeel getraind. De eentonigheid, en zooveel grootere inspanning, maakt een korteren werktijd noodzakelijk. Bovendien moeten nieuwelingen vaak het werk op groote fabrieken na een paar weken opgeven, wegens voortdurende hoofdpijn tengevolge van het duizeligmakend machinelawaai. Is het wonder, dat ook hier wederom de eigenlijke vaktaal slechts een zweempje meer is?

36. De waschtaal. 24/30

A. Krul's Maandblad voor Hand-, Stoom- en Chemische Wasscherijen, Gaffelstraat 27, Rotterdam 16/30. - Vakblad der Waschindustrie, Leeuwendaallaan 4, Rijswijk 8/30.

J. Landré: Behandeling der wasch. Het reinigen en opmaken van de verschillende stoffen, Almelo 1909. - Het Kunststrijken, Stijfselbereiding en briljantglansstrijken, Leiden 1910.

Ook hier, hoewel misschien minder dan elders, vermindert de vakkennis met de invoering der machines, en daarmee de eigenaardigheid der vaktaal. Op sommige groote chemische wasscherijen, wordt dit ongerief vrij wat verholpen: door een avondonderwijs van 5 tot 7 uur. Voorbeelden trekken.

37. De spinners-en weverstaal. 221/30

A. Textiel (v. spinnerijen, weverijen, ververijen, appreteerderijen, tricotage, enz.), Eshuis & Co., Dalfsen 6/7.

B. Het Textielarbeidersblad, H. Verveld, Gronausche straat, Enschede 3/7.

C. Het Hoog-Ambacht (R.K. Textielarbeidersbond) Sonstaat 2, Tilburg 10/7. - De Textielbewerker, Oudburg 36, Gent 15/7. - De vrije Katoenbewerker, Oudburg 342, Gent 7/30. - De Vlas- en Jutebewerker, Oudburg 342, Gent 6/30.

D. De Textielarbeider, Oldenzaalsche straat 19, Enschede 18/7.

J. Huchshorn: De katoenspinnerij. Beschrijving der werktuigen, Deventer 1908.- M. Vrij-Mauser: Patronen voor het eenvoudig weven, Amsterdam 1911. - T. Crevals: Handboek van de weefkunde. (Vla.).

In Volk en Taal, Deel IV, V en VI gaf Frederik de Vos een Zuid-Oostvlaamsche woordenlijst der weverstaal van Nukerke en omstreken, die ik hier laat afdrukken, met de inleiding erbij.

‘De achtbare Lezers van Volk en Taal en zullen 't mij zeker niet kwalijk nemen, zoo ik, vooraleer de verschillige deelen van den grooten broodwinner mijner streek op te noemen, een klein geschiedkundig overzicht beproeve, rakende de ontwikkeling der weefkunst alhier. - Evenals alle nijverheid, onderging ook deze menigvuldige veranderingen en volmakingen, waaruit de behoefte aan zekere andere deelen in het getouw, en waaruit ook eene moeilijkheid te meer in het groepeeren en volledig opnoemen derzelve. - Daarom zal er hier en daar, in den loop mijner bijdrage, al eens hoeven rekening gehouden te worden van die veranderingen, namelijk bij 't opnoemen van de oudere (vervangene), en van de nieuwere (in de plaats gekomene) stukken. - Beziet men de oude weefgetouwen, zoo kan men aldra bemerken, dat zij nagenoeg alle een jaarmerk dragen, en dat daarbij die jaarmerken, voor de groote meerderheid, zoo niet alle, tot den laatsten helft der vorige eeuw behooren. - Ik ben genegen hieruit te besluiten, dat men die 50 jaren mag aanzien als het tijdstip van verspreiding der linnenweverij op Nukerke en in de omstreken. - Die getouwen dragen, nu nog gedurig, den naam van lijnwaadgetouwen, en werden ook enkel gemaakt ten behoeve der linnenweverij. - Alle zijn zeer kloek en zwaar gebouwd, gelijk overigens alles wat onze voorouders verveerdigden; zij hielden meer van kloekte als van fatsoen, alhoewel beide in hunne lijnwaadgetouwen gepaard gaan. - Kloek moesten ze inderdaad zijn, want zij gingen zwaren arbeid te verduren, kloeken weerstand te bieden heb-

ben. - Men zal zich ook niet verwonderen over de kunstigheid, de gezochtheid zelfs, van hun maaksel, als men denkt dat over 100 jaren en minder nog, de getouwen zoowel een voorwerp van pracht, als een nutverschaffend meubel uitmaakten. - Immers, slechts de rijke boeren mochten op de kennis der weefkunst en op 't bezit van een getouwe roemen! - In dien tijd was de lijnwaadbereiding even onafscheidbaar van den boerenstiel als nu de bereiding der boter. - In de Lente strooide de boer het lijnzaad in zijnen akker, en dit was 't jaar nadien, vooraleer het de hoeve verliet, gereed om tot hemden of kielen versneden te worden. - Bijzondere ambachtslieden gingen het vlas ten huize van den boer zwingelen; somwijlen ook was de boer zelf of een zijner zonen dat werk machtig. Zijne vrouw en dochters sponnen het; de boer schoor het garen tot eene keten, boomde het op zijn getouw, en....zijn werk voor de winteravonden was klaar. - Langzamerhand ging de weefkunst ook tot den geringeren man over. - De eersten, echter, die met dit voorrecht werden begunstigd, en gebruikten hunne kunst voor eigen rekening niet; zij verhuurden zich bij den eenen of anderen boer als wever, juist gelijk men zich nu verhuurt als knecht en meid. - Jaren verliepen eer 't getouwe zijne plaats vond tusschen de muren van de stulp des werkmans. Dan nog werd het langen tijd aan dezen verhuurd tegen 3 of 4 fr. 's jaars. Thans is het voor goed de eigendom geworden van zijnen huidigen gebruiker. En hedendaags is het feit, van tezelfder tijde een peerd en een getouwe te bezitten, zeldzamer als eene sterre met 'nen steert. Ja, sommige rijken zouden het als eene schande aanzien van Pieter de Coninck's gilde af te stammen!.... Die dutsen! - Veranderde het lijnwaadgetouw van woonst en van eigenaar, 't veranderde ook van bestemming: Sinds lange wordt het nog enkel tot de katoennijverheid aangewend. - Min gelukkig voor zijn onmisbare gezel en dienaar: het spinnewiel. - Het katoen, eene uitheemsche ware zijnde, kent den weg niet naar de nederige dorpswoning, tenzij na de oorverdoovende toestellen eener spinnerij doorloopen te hebben, en aldaar tot gereeden draad herschapen te zijn. - Met den val der linnenweverij verloor het spinnewiel zijn burgerrecht. - Ook ben ik zeker dat niemand van die heden min als 30 jaren telt, nooit dat eenvoudig tuig en heeft zien draaien, en dat, bij het rijpere geslacht, het gedacht ‘spinnewiel’ onafscheidbaar is van het gedacht ‘grootmoeder’. - Bestaan er zelfs nog spinnewielen? - Ja, voorzeker op elke parochie nog twee.... maar vermits ze al lange op den zolder achter eene gordijn van spinnewielen.... van spinnewebben, wil ik zeggen, verdoken staan, en zou ik, na weken zoekens, misschien nog geen één uit zijn hoekske kunnen halen. - Men wete nu nog, om tot onze getouwen terug te keeren, dat die van deze eeuw, meer bepaaldelijk tot de katoenweverij bestemd, en enkel moetende dienen als broodwinnend alm voor den geringen werkman,

min zwaar en minder keurig zijn verveerdigd als hunne voorgangers, de lijnwaadgetouwen. Zij verschillen ook merkelijk met deze onder opzicht van vorm, alhoewel er geen merkbaar verschil en is tusschen de namen hunner afzonderlijke deelen. - Deze getouwen en worden geene katoengetouwen genoemd, gelijk men wellicht zou geneigd zijn te denken; maar zij heeten vierstijlen, naar de vier rechtstaande stukken hout, die heel het geraamte schooren.’

Dit is de rijke woordenschat van een echten ouden Vlaamschen wever, die alles nog zelf deed. Maar vergelijken wij daar nu eens mee het kleine risje vakwoorden van de moderne Vlaamsche arbeider of arbeidster in de groote machinale textielindustrie. Wevers in den breeden zin des woords zijn er niet meer. Er zijn slechts koermannen, hekelaars, mengelaars, brekers, kaarderijwerksters, spleetsters, aftreksters, continuemeisjes, haspelaarsters, drogers, smeerders, stolkuischers, duivelaars, uitstekers, slijpers, spilbankmeisjes, draadmakers, monteerders, spinners, bomsters, twijnders en twijnsters, spoelinleggers, wapsters en scheersters, sijsers, doorhalers, aangevers, wevers en weefsters in den allerengsten zin, magazijnmannen, stopsters, voerbranders en snijders, inpakkers, bleekers, scheerders, riemenwevers, franjewevers, tulwevers, wollewevers en spinners, lintwevers, vlasroters, zwingelaars en haarsnijders. Zoo is het. En in Noord-Nederland is het niets beter. Nu zoek maar uit wat voor vaktermen aan elk dier machineslaven nog overblijft, en hoe breed de kring is van hun vakleven, dat toch de meeste uren van den dag hun rijke menschenhoofd moet vullen. Welke dan ook de gevoelens zijn, die maar al te vaak in die doffe uren hun hart bezielen, zien wij later nog bij de socialistentaal.

38. De kantwerkstertaal. Zie Deel I blz. 533 vlgd.

H. Baccaert: Handleiding tot de Kantkennis, Brugge 1912. - L. Nulle: Handleiding tot het vervaardigen van duchessekant, den Haag 1907. - E. van Loon: De kantindustrie in Frankrijk en Italië₂, den Haag 1907. - J. Jansen: De kantvervaardiging in Turnhout. Turnhout 1911.

Deze vaktaal heeft weliswaar ook reeds de concurrentie van de machine ondervonden, maar heeft zich tot nu toe op het platte land in Vlaanderen nog goed weten te handhaven. In deze Vlaamsche meisjes- en vrouwenkringen is bij het kunstige handwerk, nu sinds eeuwen veel gedacht, gedicht, geneuried en gedeund. Er moet voor eenige jaren voor Mr. Blyau te Leuven zoo een heele verzameling Kantwerkstersliederen zijn gedrukt, maar ze schijnt nooit te zijn uitgekomen. Wie kan daarover inlichtingen geven, of weet althans een exemplaar aan te wijzen, dat voor de nakomelingen zou kunnen worden bewaard?

39. De leerlooiers-, zadelmakers- en schoenmakerstaal. 211/30

A. De Nederlandsche Lederindustrie (Leerlooiers, Handelaren in leder), C. Misset, Doetinchem 20/7. - De Schoenindustrie, A Tielen, Waalwijk 10/14. - De Schoenmakerscourant (Schoenmakerspatroons), A. Tielen, Waalwijk 2/14. - De Schoenmaker, P. Wetemans, Druten x/7. - Vakblad voor de Schoenmakerij, C. Misset, Doetinchem 20/7. - Leder- en Schoenmarkt, Kauwenberg 29-31, Antwerpen x/30.

C. De Schoen- en Lederbewerker, Hoofdstraat 288, Kaatsheuvel (N. Br.) x/14. - De Belgische Schoen- en Lederbewerker, Wijngaardstraat, Iseghem 2/30. - De Belgische Schoennijverheid, IJzeren Waag 17, Antwerpen x/30. - De Handschoenmaakster, Vereenigingstraat 40, Brussel 1/30.

Volledige Beschrijving van alle konsten (zie nr. 2) nr. 4. - De Leerlooijer, Leertouwer, Wit- en Zeemlooijer. - A. Borghstyn: Moderne Amerikaansche Looimethoden, Doetinchem 1903. - Th. Bogaerts: Het hedendaagsche schoeisel, 1909. - Van Corn Vugt: Handboek der Schoenmakerij, volledige gids tot het aanleeren van handwerk, 1908.

Zeer belangrijk is ook de ten onzent nog braak liggende studie: van de termen bij de zadelmakers gebruikelijk. Al de kleinste onderdeelen van het paardentuig hebben hun eigen namen, die gewoonlijk in overeenstemming met de boerentaal van streek tot streek verschillen. In de Vlaamsche Zanten Deel I en II vonden wij een tamelijk volledige woordenlijst der Oost-Vlaamsche Schoenmakerstaal met eenige West-Vlaamsche parallellen: