De geheime tuin

5

Zijn laatste bundel Carillon der tijden (dit is de laatste, zegt de schrijver, want men moet het het nageslacht niet te lastig maken) heeft Romein dit motto meegegeven: ‘Hij, die de normen van zijn tijd voldeed, heeft voor de eeuwigheid geleefd’. Hij zegt in zijn ‘Voor bericht’ er bij, dat hij daarmee een vrije vertaling heeft gegeven van Goethes ‘wer den Besten seiner Zeit genug getan, der hat gelebt für

[p. 171]

alle Zeiten’. Nu vallen daarbij twee dingen op. In de eerste plaats is het aan Goethe toegeschreven citaat afkomstig van Schiller (Prolog van Wallensteins Lager). In de tweede plaats is de gedachte, die erin is uitgedrukt, in strijd met de teorie, die de schrijver ontwik keld heeft in zijn voordracht ‘Eeuwigheidswaarden’, te vinden in zijn bundel In opdracht van de tijd. Daar immers zet hij uiteen, dat een schrijver niet veroudert (‘voor de eeuwigheid’ heeft geleefd), als zijn werk vele interpretaties toelaat (‘poly interpretabel’ is), als hij dus niet alleen aan de normen van zijn eigen tijd, maar ook aan die van andere tijden kan voldoen.

In 1856, toen Heine en Tollens beiden overleden, zou de meerderheid van de Nederlanders volstrekt niet hebben toegegeven, dat de Duitser een groter dichter was dan de Nederlander, merkt hij op. Inderdaad, men kan zeggen, dat Tollens aan de normen van zijn tijd voldeed. Maar daarmee heeft hij nog niet voor de eeuwigheid geleefd, hetgeen wij trouwens van Heine ook nog niet kunnen weten.

Merkwaardig is ook, in verband met de Goethe Schiller verwarring van zijn motto, dat Romein onder zijn voorbeelden van auteurs, die wel en die niet verouderen, in zijn voordracht over eeuwigheidswaarden ook Schiller en Goethe heeft opgenomen. Schiller is verouderd, zegt hij, wij lezen hem nog slechts om Schiller, Goethe daarentegen is niet verouderd, wij lezen hem om ons zelf.

Is het nu zo, dat Romein zijn teorie over het poly interpretabele heeft vervangen door het aan de eeuwige Goethe toegeschreven woord van de verouderde Schiller? (Het woord ‘eeuwig’ is hier poly-interpretabel: ik bedoel niet alleen de door Romein als eeuwig gekenschetste Goethe, maar ook de naam van de man, die onvermijdelijk met alle duitse citaten wordt opgescheept.) Neen, dat is niet zo, want Romein komt ook in zijn jongste bundel verschillende keren op deze teorie terug, waarnaar hij niet zonder welbehagen verwijst als een door hem gepatenteerde vinding. Het niet verouderen van Multatuli schrijft hij toe aan zijn poly interpretabiliteit. De persoon van de, het vorig jaar overleden, fysicus H.A. Kramers, karakteriseert hij als poly interpretabel. In Multatuli bestond een zo grote spanning tussen zijn gaven en de hoogheid van zijn ik ideaal, dat hij voor verschillende uitleg vatbaar is geworden. Van de figuur van prof. Kramers vraagt Romein zich af, of deze hem niet onbe

[p. 172]

wust voor ogen heeft gestaan, toen hij de term ‘poly interpretabel’ vond. ‘Want achter al wat hij zei en deed lag nog altijd iets anders en het hing maar van het bevattingsvermogen van de waarnemer en gespreksgenoot af, of zijn woorden als een oppervlakkige opmerking vergeten, dan wel als een diepzinnige wijsheid begrepen werden.’

Romein is tot zijn teorie over het niet verouderen gekomen door zijn inzicht als historikus, dat de dingen uit het verleden telkens anders geïnterpreteerd worden. Hij wijst zelf in dit verband op zijn dissertatie over Dostojewski in de westerse kritiek, waarin hij heeft aangetoond, hoe opeenvolgende generaties hun opvatting van de schrijver gewijzigd hebben. De gedachte ligt ook ten grondslag, zegt hij, aan zijn Onvoltooid verleden. De hele geschiedenis blijft leven, omdat elke generatie haar anders ziet. Op dezelfde manier, aldus zijn redenering, moet het zijn met de produkten van de geest, die niet verouderen. Hun bijzondere eigenschap is, dat zij voor verschillende uitleg vatbaar zijn. Alleen het werk, waarin de maker enerzijds zo precies mogelijk zijn bedoeling heeft uitgedrukt, maar dat anderzijds zich op verschillende manieren laat uitleggen, komt voor de onsterfelijkheid in aanmerking. Het werk is poly interpretabel, als het een eenheid is van tegendelen, als de maker een groot aantal tegenstellingen in zich heeft kunnen opnemen en die binnen het krachtcentrum van zijn geniale persoonlijkheid heeft kunnen verzoenen.

Zoals men ziet, speelt in deze teorie het hegeliaanse denkschema een even belangrijke rol als in Romeins opvattingen over de wordende geschiedenis. De tegenstellingen worden verzoend in een hogere eenheid. De prestaties van het genie hebben door die innerlijke rijkdom van tegenstellingen aan iedere tijd iets te bieden.

De teorie heeft iets verleidelijks, omdat zij een eenvoudige verklaring geeft van een moeilijk grijpbaar fenomeen: het geniale. Men hoort dan ook tegenwoordig in kunsthistorische of kunstkritische beschouwingen de term ‘poly interpretabel’ meermalen. De schrijvers verbeelden zich blijkbaar, dat zij een kunstwerk waarderen, als zij vaststellen, dat het voor verschillende uitleg vatbaar is. Romein brengt ook wetenschappelijk werk onder in zijn schema en voert als voorbeelden (bijzonder eenzijdig) alleen filosofen aan: Spinoza, Kant, Hegel. Het zou niet zo gemakkelijk zijn om b.v. de vondsten van een toch geniaal man der wetenschap als Newton poly inter

[p. 173]

pretabel te noemen. Er zijn zeer vele Spinoza, Kant en Hegel interpretaties, zegt hij. Op Hegel baseren zich de marxisten, de konservatieven, het nationaal socialisme en de moderne teologie.

Het lijkt mij, dat Romein hier toch aan een begripsverwarring ten prooi is. Hij haalt de vatbaarheid voor verschillende uitleg en de toepasselijkheid voor verschillende doeleinden door elkaar. De filosofie van Hegel heeft maar één betekenis, maar zij heeft vele toepassingen gevonden en die eigenschap wijst niet zozeer op haar juist heid als wel op haar bruikbaarheid. Ook het pragmatisme, dat in de angelsaksische wijsbegeerte op talrijke manieren is toegepast, is in zijn oorspronkelijke vorm niet voor meer dan één uitleg vatbaar. De grondlegger Charles Peirce is trouwens een vergeten man en niemand denkt eraan hem onder de genieën te rangschikken.

Werkelijke poly interpretabiliteit overigens is geen uitzondering, maar regel. Juist in de eenvoudigste grondvormen van de kunst doet het verschijnsel zich voor. In iedere dictionnaire kan men achter de meeste woorden een reeks van betekenissen vinden. Een vlag is poly interpretabel: men kan haar politiek, historisch of koloristisch bekijken; zij kan een symbool zijn van vreugde of droefenis, al naar mate zij een paar centimeter hoger of lager aan de stok bevestigd is; zij kan betekenen dat de ijsbaan open is, of dat de vijand de citadel heeft veroverd; men kan haar ook bekijken uit een oogpunt van textielkennis.

Wat de kunstenaar doet, is juist het aantal mogelijke interpretaties beperken. Hij zet de woorden in een verband, waardoor de betekenissen worden vastgelegd. De schilder vervangt de poly interpretabiliteit van een kleur door een bepaalde funktie. Hij kan een zekere mate van abstraktie gebruiken voor een bepaalde bedoeling, zoals de dichter in zijn techniek dubbel of meer zinnigheden kan aanwenden. Maar dat is iets anders.

Er is in alle kunsten sinds het symbolisme een sterke neiging in de richting van vaagheid en duisterheid, omdat men meende, dat de verdoezelde en ongrijpbare sentimenten ook alleen maar vaag suggererend en door middel van toespelingen konden worden weer gegeven. Wat een rampzalige massa aan poly interpretable kunst is daar niet uit te voorschijn gekomen! Zijn Mondriaan en alle abstrakten-die heus niet een à peu près, maar een preciesheid van expressie nastreefden - niet de poly interpretabelsten van allen?

Ik wil het bezwaar, dat ik tegen Romeins teorie heb, nog in één voorbeeld toelichten. De bekende regels van Kloos:

[p. 174]

 

Ik ween om bloemen, in den knop gebroken,

 

En vóór den uchtend van haar bloei vergaan.

zijn poly-interpretabel. Zij betekenen niet alleen, dat de dichter tranen stort om enige verschrompelde bloemknopjes, maar ook (en vooral), dat hij verdriet heeft om een liefde, die niet tot ontwikkeling is gekomen. Ook kan men er een klacht in horen omtrent het lot van dichters, die jong sterven. Voor Kloos leefde het lot van Perk, van Keats en Shelley vóóraan in zijn bewustzijn. Ook zijn eigen dichterschap, waarvan men kan zeggen, dat het in knop gebleven is, wordt in die regels gesymboliseerd. Zeer in het algemeen kan men er een klacht in horen over de frustratie als onafscheidelijk element van het leven. De weerklank, die de regels wekken, komt dan ook voort uit de algemene toepasselijkheid van deze klacht, in vele gevallen geaksentueerd door overeenkomstige ervaringen van de lezer.

Als men nu daarnaast legt Shakespeare's tragedie Romeo and Juliet, dan vindt men ongeveer dezelfde toepasselijkheid. Het aangrijpende is ook hier de in de knop gebroken liefde. Maar alles is zover mogelijk gekonkretiseerd. Men hoeft niet aan het persoonlijke geval van de dichter of dichters te denken. De waarde van het larmoyante gedicht van Kloos, dat in twee of vier regels meer interpretaties toelaat dan de tragedie van Shakespeare, kan toch geen verband houden met die veelheid van interpretaties. Afgezien nu nog van de vraag, of men ooit zou kunnen aantonen, dat tegenstellingen in de auteur iets te maken hebben met de hoeveelheid interpretaties, die zijn werk toelaat, is men met deze hele teorie toch duidelijk op een dwaalspoor geraakt.

Het niet verouderen heeft iets te maken met de waarde van een werk en dus met de mogelijkheid in een bepaalde tijd van een bepaalde waardevolle interpretatie en dat kan heel best de enige interpretatie zijn, die het werk ooit heeft toegelaten. De waarde van Multatuli houdt geen verband met zijn eventuele vatbaarheid voor verschillende uitleg (waarvan ik trouwens niets geloof). Vatbaarheid voor veelvuldige uitleg is trouwens heel wat anders dan een veelvuldige toepasselijkheid. En verder moet men verkeerd-begrepen-worden, dat vaak het noodlot is van genieën, niet aanzien voor hun kenmerk.

1953