De geheime tuin

4

Dat Romein een van de meest levenwekkende figuren is onder de huidige beoefenaars van de geschiedenis, lijkt mij niet voor betwisting vatbaar. Hij heeft zowel onder zijn vakgenoten als onder de zogenaamd ontwikkelde leken bewonderaars, volgelingen en tegenstanders gekweekt. Zijn boeken prikkelen tot diskussie. Hij heeft de geschiedenis, die in handen van ijverige en bekwame specialisten een gesloten jachtgebied dreigde te worden, weer opengesteld voor gewone mensen en daarmee de verbondenheid van deze wetenschap aan de literaire kunst van het geschiedverhaal gedemonstreerd. Men zou kunnen zeggen: de moderne natuurkunde is van mijnheer Einstein en die andere heren, maar de geschiedenis is van ons allemaal. Daarom is een populaire verhandeling over de relativiteitsteorie, indien al mogelijk, geen beoefening van de wetenschap, maar Romeins voor een breed publiek bestemde portretstudies van Vossius en Bakhuizen van den Brink b.v., die men vindt in zijn jongste bundel opstellen Carillon der tijden zijn het vak zelf.

Nu is de kunstenaarsaanleg, die bij Romein steeds een geprononceerde karaktertrek was, voor een beoefenaar van de wetenschap vaak een hachelijke zaak. De sobere discipline van de universiteit kan dan worden aangevuld met de koketterie tegenover een mondaine gemeente, die haar eigen eisen gaat stellen. In iedere kunstenaar schuilt een variété artist en het zijn vaak juist de argeloze geleerden, die niet tegen die verleiding zijn opgewassen. Men heeft iets dergelijks kunnen zien bij Bolland, bij Bergson en zelfs Huizinga is in De schaduwen van morgen niet geheel ontkomen aan de schaduwen van de rol van kultuurprofeet, die een zeker publiek zijn medicijnmannen graag opdringt. Anders dan voor Huizinga vloeit voor Romein de vervulling van deze rol rechtstreeks voort uit zijn opvatting van de geschiedenis, maar de konsekwentie van zijn houding, die een aan

[p. 169]

dachtig lezer van zijn beschouwingen niet kan ontkennen, heeft hem toch niet gevrijwaard tegen een ijdelheid, die zijn stijl en voor dracht is gaan aantasten.

Er is een moeilijk verteerbaar zelfbehagen in sommige van zijn toespraken. Zo is de minutieuze opsomming van de talrijke besognes, die zijn dag vullen, in ‘De ivoren toren onder hoogspanning’ een overschrijding van de goede smaak, die een wat minder door het artistieke verleid hoogleraar niet zou hebben begaan. Mededelingen omtrent hoe hij zich voelt als hij wakker wordt (huiverig), op welke tijdstippen hij zijn eerste en laatste sigaret en een slok alkohol tot zich neemt, kreëren de intieme verhouding van het soort, dat tussen de filmster en zijn fans bestaat. Ook de titel Carillon der tijden heeft de pompeusheid, die men eerder in Hollywood dan in de Oude manhuispoort verwacht aan te treffen.

Deze bezwaren nemen overigens niet weg, dat ik bewondering heb voor enige opstellen in deze bundel die boeiend en belangwekkend zijn. ‘Gedachten over de vooruitgang’, ‘De ideologische achtergrond van de oorlog’, en ‘Uit de voorhof der cultuurhistorie’ b.v. zijn ook voor de leek, die de massa van historische kennis voor het schrijven van deze studies vereist, niet kan beoordelen, waarde volle verhandelingen, waarvoor hij de schrijver alleen maar dank baar mag zijn. In zulke stukken komt de gunstige invloed van Romein op de belangstelling van de leek voor historische problemen het sterkst tot uiting.

Daarnaast mag men, lijkt mij, de ogen niet sluiten voor een verwerpelijke invloed, die Romein in zijn funktie van kultuurprofeet eveneens uitoefent. Een reeks van teorieën, waartegen ik uitvoeriger dan hier mogelijk is protest zou willen aantekenen, zijn terug te voeren tot hetgeen Jean Grenier genoemd heeft: ‘cette syphilis de l'intelligence: une certaine philosophic hégélienne de l'histoire’. Romeins hegeliaanse geschied filosofie gaat altijd weer uit van de denkvorm, dat tegenstellingen verzoend worden in een hogere een heid.

Dit uitgangspunt heeft hem gebracht tot zijn misleidende kapriolen met de zekerheid en de onzekerheid, met de subjektiviteit en de objektiviteit. Hegeliaans is ook Romeins aansporing, die hij deed in In opdracht van de tijd als variatie op een bekend evangeliewoord: ‘Wie de individuele waarden verliezen wil, zal ze behouden.’ Romeins objektiviteit in hogere zin, die men bereikt door een

[p. 170]

bepaald soort subjektiviteit 20 te noemen, is naar mijn overtuiging even misleidend als zijn individuele waarden in hogere zin, die niets anders dan omgedoopte massa waarden zijn. Men moet zich daarom ook niet laten verschalken, als Romein in zijn jongste bundel de wetenschapsbeoefenaar opwekt om zich met de maatschappij bezig te houden, want hij bedoelt dat op een heel bepaalde manier. ‘Twee machtsconglomeraten,’ zegt hij, ‘groter dan de wereld ooit gekend heeft, staan tegenover elkaar. Moet men het naderen van een botsing tussen die beide nu zijn gang laten gaan, of trachten, uiteraard naar de mate van zijn vermogen, dat onheil te voorkomen?’ De vraag is suggestief gesteld. Natuurlijk, is men geneigd te antwoorden, moet men proberen dat te voorkomen, maar in zijn probleemstelling suggereert Romein ook, hóe men die botsing moet trachten te verhinderen. Hegeliaans. Door het opheffen van die tegenstelling in een hogere eenheid. Door het opgeven van de individuele waarden om ze te behouden.

Er is een heel publiek om deze profeet geschaard, dat zich daarbij niet realiseert, dat dit advies juist leidt tot verzaking van de individuele waarden, tot verzaking van het westerse begrip van vrijheid. De hegeliaanse denkwijze leidt tot onvermogen om te kiezen (‘de derde weg’) en om verzet te plegen tegen het evidente kwaad. Grenier noemde deze filosofie een syphilis van de intelligentie naar aanleiding van de besmettelijke houding, die de intelligente Drieu la Rochelle in de oorlog had aangenomen en die neerkwam op een nauwe kollaboratie met de bezetters. De ene beschaving (de duitse) had de andere (de franse) begraven, maar de laatste zou in de hogere eenheid van de samenwerking herrijzen. Tot zulke resultaten leidt de ziekte van de hegeliaanse teorie, toegepast op de wordende geschiedenis. Onder het mom van botsingen te willen voorkomen, roept zij ze in haar defaitisme juist op.