De geheime tuin

3

‘Innerlijke zekerheid’ blijkt voor Romein een veiligheidsklep te zijn, waardoor hij zijn inzichten kon konfronteren met andere opvattingen zonder ze aan twijfel bloot te stellen; een door hem gepatenteerde metode om de relativiteit van een historische visie te kunnen erkennen (zij is immers afhankelijk van het standpunt dat men heeft) zonder de subjektiviteit ervan te moeten toegeven (ons stand punt is immers dat van ‘de ware tijdgeest’ en wordt door de toe komst gelegitimeerd).

Geschiedschrijving, oorspronkelijk een tak van kunst, kreeg in de 19de eeuw wetenschappelijke pretenties. Romein heeft hier een derde dimensie aan toegevoegd: die van het toekomst perspektief. Dat betekent, dat een politieke faktor naast de wetenschappelijke en artistieke faktoren in de beoefening van de geschiedenis zijn

[p. 166]

intrede heeft gedaan. Het is duidelijk, dat deze faktor altijd een rol heeft gespeeld; dat iedere geschiedschrijving de kleur heeft van de politieke inzichten van de auteur, dat het persoonlijk toekomst perspektief steeds van grote invloed is geweest, des te meer misschien, naarmate de historikus minder eigen toekomst perspektief bezat, ‘konservatiever’ was.

Waardevol is, dat Romein de aandacht vestigt op deze, voor het gezichtspunt van de historikus zo belangrijke faktor. Opzienbarend wordt zijn redenering pas, doordat hij niet konkludeert, dat dit toe komstperspektief een nieuw subjektiverend element is, dat alle hoop op objektiviteit naar het rijk der illusies verbant, maar juist doorslag gevend is voor het vestigen van een nieuwe objektiviteit.

De beveiliging van deze ‘objektiviteit’ tegen afwijkende opvat tingen noemt Romein nu ‘innerlijke zekerheid’. Onder dit patronaat kunnen tegenstellingen uitkristalliseren tot een telkens nieuwe struktuur, zoals hij dat noemt. Het lijkt mij duidelijk, dat Romeins zekerheid berust op een geforceerde naamgeving aan een begrip, waarvan hem beter dan menig ander het onzekere karakter bekend is. Hetzelfde geldt voor de ‘objektiviteit’. Romein voert een gekompliceerde gedachtensprong uit om de naam van een begrip te kunnen handhaven, waarvan hij de inhoud allang had prijsgegeven. Onvermijdelijke subjektiviteit is niet hetzelfde als objektiviteit; evenmin als ‘innerlijke zekerheid’ een juiste weergave is van wat in vele gevallen als redeloze koppigheid moet worden beschouwd. Dit soort naamgevingen behoort tot een taktiek, die Sartre zou rang schikken onder de ‘mauvaise foi’, hetgeen men niet zozeer met ‘kwade trouw’, als wel met ‘zelfbedrog’ zou moeten vertalen.

Dit is alles grauwe teorie. Welke tegenstrijdigheden Romein in de praktijk onder de vleugelen van zijn innerlijke zekerheid kan koesteren, blijkt bijvoorbeeld uit zijn polemiek tegen dr. Bartstra over ‘het moderne imperialisme’. Lenin heeft het imperialisme ‘de laatste étappe van het kapitalisme’ genoemd, maar dat neemt niet weg, dat er ook een tegenstelling tussen kapitalisme en imperialisme kan worden gezien, zegt Romein. Daarom, zo is de redenering, wordt Lenins teorie niet weerlegd door het argument, dat het meest kapitalistische land, de V.S., het minst imperialistisch zou zijn. In 1919, toen dit argument (door Schumpeter) werd gebruikt, had het volgens Romein nog ‘schijn van zin’, maar het dertig jaar later te herhalen, zoals dr. Bartstra doet, getuigt van een ontstellende naïve

[p. 167]

teit. ‘Bartstra neme eens een wereldkaart voor zich en zette eens een rode stip bij elk Amerikaans “steunpunt” buiten Amerika - ik geloof, ik hoop tenminste, dat zijn kaken dan even rood zullen worden als die kaart’, schrijft Romein letterlijk. M.a.w. Amerika, dat in 1919 nog niet imperialistisch leek, vertoont nu de juistheid van Lenins teorie, dat het imperialisme een fase is in de ontwikkeling van het kapitalisme. Dat is punt één.

Op dezelfde bladzijde (p. 47) komt dan de buitenlandse politiek van de Sowjet Unie ter sprake. Dr. Bartstra had het een voorbeeld van Romeins systeemdwang genoemd, dat hij nog steeds zijn beschouwingswijze t.a.v. het niet imperialistisch zijn van de buitenlandse politiek der Sowjet Unie handhaaft. Inderdaad, antwoordt Romein, deze politiek is niet imperialistisch, omdat zij niet past in zijn definitie van het imperialisme, die zou eisen, dat de industrialisering van de satelliet staten belet wordt ten bate van de Sowjet industrie, dat de baten van die Sowjet industrie in de zakken vloeien van partikuliere koncerns, die het aldus geakkumuleerde kapitaal beleggen in grondstoffen en verkeersondernemingen in de satelliet staten en, waar dat op verzet mocht stuiten, Sowjet leger en vloot te hulp roepen ter bescherming. Dat is punt twee.

Afgezien nu van de mogelijkheid, dat de feitelijke situatie in de satelliet staten de vervulling van deze voorwaarden van ‘imperialisme’ benadert, is het wel bijzonder opmerkelijk, dat Romein vol komen nalaat zijn stelling t.a.v. de V.S. met dezelfde termen te be wijzen. Hier zijn ‘steunpunten’ en een rode kaart voldoende. Te bewijzen, dat industrialisatie in Europa b.v. wordt belemmerd, terwijl het Marshall plan juist industrialisatie trachtte te bevorderen, zou Romein ook uiterst moeilijk vallen.

Als dit dus de nieuwe objektiviteit is, dan is het onaannemelijk, dat de beoefening van de geschiedenis ermee gebaat is. Als dit soort meten met twee maten met ‘innerlijke zekerheid’ moet worden gedekt, dan geloof ik niet, dat de onzekerheid, waarvan Romein zozeer betreurt, dat zij zo diep is doorgevreten in ons huidig kultureel bestel, er werkelijk mee wordt verholpen.

Het verleden is zichtbaar te maken door allerlei temperamenten, óók door dat van de dialektisch materialist. Maar het is een belichting van een voortaan voor veelvuldige interpretatie geschikte stof. Wezenlijk voor onze tijd, voor wie niet vervalst of zichzelf beduvelt, is niet ‘de emancipatiestrijd van arbeiders en boeren’, maar juist deze

[p. 168]

veelvuldigheid, die in een van haar aspekten een volstrekte onzekerheid is ten opzichte van de historische waarheid. Men moet met deze onzekerheid kunnen leven - en de historie beschrijven - terwijl men haar onzekerheid noemt en niet: zekerheid. Dat is de les, die ik putte uit het nieuwste boekje van de amsterdamse hoogleraar.

1952