De geheime tuin

2

De geschiedschrijving is door de eeuwen heen als een bezigheid van letterkunde beschouwd. Nog niet zo lang geleden - historisch gesproken - is men de nadruk gaan leggen op de wetenschappelijke kant van deze kunst. Nu kan men omtrent de dosering van het artistieke en het wetenschappelijke verschillend oordelen, maar men kan moeilijk ontkennen, dat de beoefening van dit vak altijd een element verbeelding, ‘visie’, artisticiteit is blijven vereisen.

Maar zelfs de artistiek begaafde historikus komt gewoonlijk niet verder dan de rekonstruktie van een skelet. De bronnen, waaruit hij zijn kennis put, leveren immers niet veel meer op dan feiten van politieke aard, waarvan men de invloed op het menselijk leven - vooral in het verleden - pleegt te overschatten. Eerst de laatste tijd zijn daar de sociale feiten bijgekomen, die dichter bij ‘het leven’ staan, maar het toch nog niet volledig vertegenwoordigen.

Voor een benaderende rekonstruktie van het verleden is een metode als die van de romancier Proust superieur aan iedere historische werkwijze. Het verleden is voorbij, d.w.z. niet terug te vinden, maar een enigszins gelijkend beeld krijgt men hoogstens door middel van het eigen geheugen en niet door uit te gaan van een skelet van feiten. Men heeft een betere kans met het uitgangspunt, waarmee Proust zijn ‘recherche du temps perdu’ heeft ondernomen: een geur of een smaak, die de sleutel tot de herbeleving is.

Een zo verkregen beeld van het verleden is uiteraard subjektief,

[p. 164]

maar de historische juistheid ervan is ongetwijfeld groter dan van enig objektief bedoeld relaas van een historikus. Nu heeft de geschiedschrijving voornamelijk te maken met de rekonstruktie van het verleden, dat door het geheugen niet meer achterhaald kan worden. De historikus moet uitsluitend met behulp van de schaduwen, die sommige feiten hebben achtergelaten, proberen een beeld van een verleden tijd te ontwerpen. Het lijkt mij niet moeilijk in te zien, dat zo'n historisch beeld nog minder dan het herinnerings beeld ‘objektief’ kan zijn en nooit ‘zekerheid’ geeft. In hun samen hang zijn onze voorstellingen van het verleden immers altijd op ver moedens gebouwd en het historische beeld is, wetenschappelijk gezien, altijd een hypotese, die bepaald wordt door de maatschappelijke en psychologische inzichten van degeen, die het beeld ontwerpt en vooral door zijn artistieke ‘visie’, die vrijer is dan wat het geheugen dikteert.

De problemen, die hiermee zijn aangeroerd, vinden in het algemeen geen of weinig behandeling in de historische literatuur. De meeste historici gaan ze uit de weg, waarschijnlijk omdat zij de mogelijkheid van een konklusie, die hun arbeid op losse schroeven zou zetten, uit de weg gaan. Men kan dan ook alleen maar toe juichen, dat Romein zich in toenemende mate met deze problemen, die hij tezamen met verwante vraagstukken betreffende de grond slagen van de historische wetenschap, teoretische geschiedenis heeft genoemd, is gaan bezighouden.

Zijn ideeën over de ‘innerlijke zekerheid’, ‘de ware tijdgeest’ en het criterium van de ‘emancipatiestrijd van arbeiders en boeren’ heeft intussen veel verzet gewekt. In een nieuw boekje, getiteld In de hof der historie, heeft Romein zijn utrechtse collega Geyl tezamen met een aantal andere aanvallers van repliek gediend.

Dit geschrift bestaat uit twee delen: de eerste helft gebruikt de schrijver voor een uitvoerige polemiek niet alleen t.a.v. de hier bedoelde leer, maar ook met het hele begrip der ‘teoretische geschiedenis’ als inzet. In het tweede deel geeft hij een overzicht in vogel vlucht van de systematiek van dit door hem gekreëerde vak, waarbij achtereenvolgens het woord en het begrip geschiedenis ter sprake komen, de psychologische grondslagen der historische belangstelling, het ontstaan en de voortgang der geschiedschrijving, de vorm, de inhoud, het wezen en de zin der geschiedenis. Het nieuwe van zijn behandeling is, dat Romein deze onderwerpen, die op zichzelf

[p. 165]

niet nieuw zijn, als een ‘vak’ bij elkaar heeft gebracht. Wat hij er verder over zegt, is elementair, inderdaad beknopt encyklopedisch.

Ik wil mij hier beperken tot zijn toelichting op zijn stellingen omtrent de ‘innerlijke zekerheid’ en de objektiviteit, omdat deze, naar ik meen, ook buiten de beoefening van de geschiedenis, verstrekkende implikaties hebben. Die ‘innerlijke zekerheid’, zegt Romein, betekent geenszins ‘uiterlijke zekerheid’ en evenmin, dat anderen die zekerheid moeten delen. De innerlijke zekerheid is voor hem het psychologische hulpmiddel om de subjektiviteit van persoonlijke en groepsomstandigheden te overwinnen: ‘omdat die innerlijke zekerheid, en zij alleen, toestaat anderer meningen en opvattingen van vroeger of van nu tot zich in te laten zonder de vrees daarvoor zijn eigen meningen of opvattingen te zullen verliezen (...) omdat de verovering dier innerlijke zekerheid het register van de historicus (in dit geval) verruimt en de spanning verwijdt tussen de tegenstrijdigheden die hij in zich opnemen kan’.

Het verschil met de innerlijke zekerheid, die b.v. Voltaire had, voegt hij er aan toe, is dat deze zich zijn maatstaf absoluut en altijd geldig dacht, terwijl Romein zijn maatstaf in relatie ziet tot zijn eigen tijd en tot maatstaven uit andere tijden. Ons gezicht op de geschiedenis is daardoor ‘objektiever’ geworden. Onze subjektivismen van persoon, groep en tijd leiden door een dialektisch proces tot een relatief objektivisme.