De geheime tuin

[p. 159]

6. Met Romein bij de historici

[p. 161]

1

Men zou, van een afstand gezien, kunnen menen, dat op het kollege der historici de tijd stil staat. Men vermoedt een langzame aandacht voor kleine feiten en uitvoerige onderzoekingen van schijnproblemen. Was de franse revolutie gesláágd, ja dan nee? Waarna jaren later het antwoord komt: ja èn nee... Men associeert dit levenstempo met dat op onze weilanden: seizoenen komen en gaan, er wordt veel herkauwd en alle aanwezigen hebben een peinzende blik, die weg droomt over voorbije eeuwen. Misschien geeft men elkaar nu en dan, verstrooid, een venijnige hoornstoot, maar dan graast men toch dadelijk weer verder, uiterlijk sans rancune.

De werkelijkheid, de van dichtbij beziene, is anders. Op het veld, waar onze historici grazen, heerst een opgewekt leven. Prof. Geyl onderneemt er Tochten en toernooien en prof. Romein is er werkzaam In opdracht van de tijd. Als men zijn oor te luisteren legt, hoort men hen vaak mompelen, dat zij na veel wikken en wegen een bepaalde uitspraak durven te doen of ‘een definitie wagen’ - ‘en ik bedoel dat wagen ernstig’, voegt Romein er zelfs aan toe, alsof men daaraan ook maar een sekonde zou kunnen twijfelen - zodat men de indruk krijgt, dat zij zich voor waaghalzen houden of misschien wel voor avonturiers of helden en dat wat ons eerst een vreedzame weide leek, in hun ogen het veld van eer is, om niet te zeggen de vlakte van Waterloo.

Inderdaad is er op zijn minst een toernooi aan de gang. In zijn boek doet prof. Geyl een geduchte aanval op dat van zijn kollega en met name op enige stellingen in het eerste hoofdstuk daarvan, getiteld: ‘Zekerheid en onzekerheid in de geschiedwetenschap.’ Romein weigert namelijk zich neer te leggen bij de onzekerheid van het geschiedkundig oordeel. Voor hem is het verleden, onafhankelijk van de kennis, die wij ervan hebben, een objektieve realiteit en deze heeft, vindt hij, een zin, onafhankelijk van wat onze geest ermee doet. Onze kennis van die realiteit, geeft Romein toe, is wel degelijk subjektief, afhankelijk van onze persoonlijke omstandigheden, van de positie van onze groep en van de tijd waarin wij leven.

Deze subjektiviteit is het juist, die onze onzekerheid teweeg brengt.

[p. 162]

Om die nu te ontgaan maakt hij een vreemde sprong. Van de subjektieve elementen, zegt Romein, is alleen de tijdssubjektiviteit volstrekt onvermijdelijk. Deze maakt hij daarom tot zijn norm en hij definieert zijn nieuw gevonden ‘zekerheid’ als ‘overeenstemming met de tijdgeest.’

Dan zit men pas goed in de moeilijkheden, want nu blijkt er een ‘ware’ tijdgeest te zijn en een ‘valse’ tijdgeest. Om die twee te kunnen onderscheiden moet de historikus volgens Romein beschikken over een ‘innerlijke zekerheid’ en een ‘hogere gemoedsrust’. De juistheid van zijn keuze moet ten slotte worden bevestigd door de toekomst, die ook over de ‘roem’ van de historikus moet beslissen. Intussen heeft zijn innerlijke zekerheid hem geholpen om zich van de andere subjektiviteiten te ontdoen.

Welke geschiedbeschouwing is nu tegenwoordig volgens Romein zozeer in overeenstemming met de tijdgeest, dat zij zekerheid geeft omtrent het verleden? Zijn antwoord is: ‘Ik voor mij heb die keuze gedaan. Ik zie de ware tijdgeest van nu in de emancipatiestrijd van arbeiders en boeren en zolang die duurt, is voor mij de kritische wetensvorm, die daarbij hoort, de dialectisch materialistische. Zij dus waarborgt, naar mijn mening, voor ons de grootst mogelijke mate van objectieve kennis omtrent het verleden.’

Prof. Geyl bestrijdt deze teorie, die hij terecht een ‘geloof’ noemt, met nuchterheid en met de grote feitenkennis waarover hij beschikt. Een geloof, maar een geloof met geringe draagwijdte, zegt Geyl, omdat de rijkdom van het leven zich niet laat vangen onder de enge bepaling ‘emancipatiestrijd van arbeiders en boeren.’

In de praktijk, lijkt mij, kan echter de draagwijdte van dat geloof, aanzienlijk zijn. De wetenschap van de Sowjet Unie en de gelijkgeschakelde landen opereert met dit criterium. En niet alleen de geschiedenis, maar ook zoiets veel exakters als de erfelijkheidsleer kan een gedaante aannemen, die met die emancipatiestrijd in over eenstemming is gebracht.

Orwell heeft in zijn ‘1984’ een luguber voorbeeld gegeven van de mogelijkheid om de geschiedenis stelselmatig te veranderen door alle bronnen onophoudelijk te vervalsen. De geschiedenis ‘zoals zij werkelijk geweest is’, laat geen enkel spoor na, als daarvoor gezorgd wordt. De vervalsing wordt dan niet ondernomen door booswichten en leugenaars, maar door skrupuleuze geleerden, die hun historische zekerheid van minuut tot minuut aanpassen aan de eisen van

[p. 163]

de emancipatie strijd van arbeiders en boeren, zoals zij die moeten opvatten.

De draagwijdte van Romeins geloof wordt bepaald door de macht, die erachter staat en die iedere eerlijke wetenschap (zoals Geyl vertegenwoordigt) kan wegvagen. Ter voorkoming van misverstand: Romein gedraagt zich bij de beoefening van de geschiedenis, voorzover mij bekend, geenszins als iemand die lichtzinnig met de feiten omspringt, ook niet als de ‘tijdgeest’ dat van hem verlangen zou. Maar zijn teorie, die van het wegvallen van de wetenschappelijke zekerheid profiteert door er een ‘innerlijke’ zekerheid voor in de plaats te smokkelen, zet de deur open voor een heel andere praktijk.

1951