De geheime tuin

Annie Salomons

Een van de aardigste boekjes, die dit jaar verschenen, is Herinneringen uit den ouden tijd van de dichteres en romanschrijfster Annie Salomons. Het zijn als memoires geschreven portretten van schrijvers, die de auteur goed gekend heeft: Boutens, Couperus, Leopold, Top Naeff e.a. Zij zijn niet alleen interessant door het biografisch materiaal, dat zij aandragen, maar zij onthullen ook een onopzettelijk geschreven zelfportret van de schrijfster, die een van de beminnelijkste figuren uit onze literatuur blijkt te zijn.

Zij is mild en bescheiden, zij heeft een fijn gevoel voor humor en het rake detail. Zij is niet blind voor de gebreken van haar sujetten, maar zij heeft geen enkele rekening te vereffenen, noch met hen noch met de wereld en daarom is alles wat zij schrijft zonder angel. Het merkwaardige is, dat zij de anekdoten, waaruit een venijniger geest ironie zou hebben gezogen, niet verzwijgt- zij vertelt ze zelfs goed - maar zij interpreteert ze steeds in het voordeel van de mensen, argeloos, naïef soms, maar nooit zoetsappig of dom.

Zo vertelt zij, dat Top Naeff zich nogal boos placht te maken over de verguizing van de psychologische ‘damesroman’ waaraan kritici van een jongere generatie zich kort vóór de tweede wereld oorlog schuldig maakten. De oorlog overspoelde dat ‘gekibbel’ en mevrouw Salomons vindt het dan ‘bijna symbolisch’, dat na de bevrijding ‘kolonel’ Donkersloot (dit ‘kolonel’ zet zij toch wel tussen aanhalingstekens) ‘in een dienstauto, als representant van de jongere generatie, naar het welzijn van mevrouw (Top Naeff) in Dordrecht

[p. 156]

kwam informeren’. Er is wel een vleugje ironie in het verhaal, maar de brave eendrachtigheid, die Paap in zijn Vincent Haman als het graf van alle literaire bewegingen in Holland gekenschetst heeft (‘Waarom die strijd? Zij allen immers komen in de vaderlandse chrestomathieën als een vriendenkring bij elkander te staan’) wordt voor haar klaarblijkelijk niet aangetast door die potsierlijke pet en dienstauto van de militaire gezagsdrager Donkersloot.

Mevrouw Salomons ziet de nederlandse literatuur gaarne als een vriendenkring en zij heeft heerlijke herinneringen aan de vergaderingen van de Vereniging van Letterkundigen, aan PEN kongressen en Gids diners. Zo raakt zij nog in geestdrift over een rede, die Boutens in 1931 op zo'n kongres in Scheveningen heeft gehouden, waarna het internationale gezelschap niet ophield ‘in alle talen tegen elkaar te zeggen, dat deze toespraak een openbaring was’. Wat zij over de inhoud van die toespraak vermeldt - ‘hij sprak over den waarachtigen vrede’ - klinkt minder als een openbaring. Zij heeft dan ook evenveel bewondering voor het optreden van dezelfde Boutens, die tijdens de eerste wereldoorlog aan een diner van letterkundigen Péguy citeerde: ‘Heureux ceux qui sont morts dans une juste guerre.’ In haar gerede extase en haar genereus entoesiasme kan men de lichtontvlambare dichteres herkennen, die de jeugdige Annie Salomons is geweest. Ook in de Herinneringen van een onafhankelijke vrouw, die zij onder het pseudoniem Ada Gerlo schreef, vindt men die geestdrift voor alles wat literair en verheven is, voor het abstrakte denken, dat aan kritisch denken niet toekomt. Toch is dat boek leesbaarder gebleven dan het mannelijk pendant ervan, Nico van Suchtelens Quia absurdum, omdat Annie Salomons meer gevoel voor mensen en situaties heeft dan Van Suchtelen. Het is begrijpelijk, dat zij haar medewerking aan diens De stille lach, oorspronkelijk opgezet als een briefwisseling tussen deze twee verwante geesten, heeft moeten opgeven, zoals zij in haar Herinneringen vertelt. Zij zag de hoofdpersoon van het boek, Joost Vermeer, zo lijkt het nu, met veel meer mensenkennis dan Van Suchtelen en de samenwerking met zulke verschillende uitgangspunten bleek onhoudbaar te zijn.

Annie Salomons is als literaire figuur nooit zo goed tot haar recht gekomen als in deze Herinneringen, omdat zij hier geheel op haar eigen toonhoogte spreekt. Het is één van de kenmerken van de nederlandse literatuur, dat er geen ruimte is tussen het psychologisch

[p. 157]

realisme en een of andere vorm van verhevenheid. Men stapt te snel van het een in het ander. Annie Salomons is een voorbeeld van die auteurs, die al te onstuimig de toppen van de geest hebben willen beklimmen en die daardoor hun eigenlijke talent voor het zien van mensen om zich heen hebben verwaarloosd. In deze Herinneringen komt dat talent, dat zij in sterke mate bezit, tot een plotselinge en wat late bloei.

Het beeld van Hein Boeken, dat zij schetst is meesterlijk. Deze brave, wereldvreemde schildknaap van Willem Kloos krijgt in haar portret meer menselijke waarde dan men hem op grond van andere gegevens had toegedacht. Het tragische in het leven van deze man, die zijn zenuwzieke vrouw op haar verzoek heeft gedood en die daarna allerlei vrouwen in stromen van verzen verheerlijkte, heeft zij scherp gezien, terwijl zij toch aan de buitenkant blijft, beschrijvend, rangschikkend en niet verder interpreterend dan haar herinneringen toestaan. Een biografie van Boeken zou misschien een verband moeten leggen tussen zijn dienstbaarheid aan de vrijwel krankzinnige Kloos en de mislukking van zijn huwelijk. Op zulke terreinen waagt Annie Salomons zich niet. Haar Herinneringen zijn causerieën, met smaak en meegevoel verwerkte impressies, waarin de kleur en de kurve van de beschreven levens exakt zijn aangebracht en door enkele anekdoten overtuigend geïllustreerd.

Men ziet bijvoorbeeld de figuur van Van Suchtelen bijna ten voeten uit in deze zin: ‘Als ik 's ochtends beneden kwam, had hij al een sonnet van Dante's Vita nuova vertaald of een heel veldje bonen gelegd.’ Ironie? Ik weet het niet, maar in elk geval overweegt bij haar in dergelijke details de behoefte om het karakteristieke van haar sujetten te vermelden. Zo heeft ook de anekdote, die zij over Querido vertelt, die wegens zijn lange haren, fluwelen jasje en falsetstem door een klein meisje met ‘juffrouw’ werd aangesproken en dat, beknord door haar moeder, verbeterde in ‘mevrouw’, de bedoeling om te laten zien, dat hij onder andere een poseur was. Maar zij legt op dat andere de nadruk zonder dat men het gevoel krijgt, dat zij zich tot een rooskleurige visie forceert.

Door dit van nature milde standpunt krijgt men tevens een portret van deze schrijfster als een menslievende, fijngevoelige vrouw. Als kontrast met de sociale pionierster mejuffrouw E.C. Knappert noemt zij zichzelf een ‘arme wankelmoedige, zoekende, met zichzelf overhoop liggende lyrica’, maar ook dat is geen affektatie. Zij for

[p. 158]

ceert zich ook niet tot een onnatuurlijke bescheidenheid en zo herinnert zij zich b.v. de trots, die zij voelde, toen Karel van de Woestijne haar bloemen aanbood, ‘toen Vlaanderens grootste dich ter me op deze wijze wilde tonen, dat hij wel iets in me bekeek.’

Deze Herinneringen zijn zo sympatiek, omdat zij zonder kramp achtigheid zijn.

1957