De geheime tuin

Wiessing

Een interessant en veelal boeiend boek is Bewegend portret, de levens herinneringen van de nu 82 jarige journalist en literator Henri Wiessing. De titel van deze memoires houdt een kontradiktie in, die in de hele merkwaardige persoonlijkheid van de auteur is terug te vinden. Zelf is hij waarschijnlijk van mening, dat hij het roerloze en blijvende van een portret - een zelfportret en een portret van de tijd - gekombineerd heeft met het beweeglijke van wording en ontwikkeling. Op grond van zijn antecedenten mag men aannemen, dat hij heeft bedoeld een syntese te maken uit de tegenstellingen verandering en rust. Er is inderdaad in zijn boek beweging en stil

[p. 151]

stand, maar behalve een bewegend portret heeft die kombinatie ook een verstarde beweging opgeleverd. Wiessing registreert niet alleen een groot stuk 20ste eeuwse politieke en kulturele geschiedenis van Nederland, hij projekteert tegelijkertijd zijn eigen in de kern verstarde 19de eeuwse ziel.

Het is de ziel van een even bewonderenswaardig als ergerniswekkend man. Bewonderenswaardig, omdat hij met eerlijkheid en moed een eigen, vaak eenzame weg is gegaan met meer stijl en smaak dan de meeste van zijn politieke geestverwanten. Ergerniswekkend, omdat hij in de grond van zijn kommunistische overtuiging niet voor rede vatbaar is.

Kind van katolieke, maar ten dele reeds afvallige ouders, heeft Wiessing in 1898, op zijn twintigste jaar, Das Kapital gelezen en sindsdien heeft hij niet meer getwijfeld. Het heilige boek van Marx werd zijn Evangelie en sinds de russische revolutie was de moskouse machtscentrale zijn Kerk. Wat hem tot deze positie bracht, was natuurlijk hetzelfde ideaal, dat Marx en de socialisten voor ogen stond: een samenleving van vrije mensen, die niemands meester zouden zijn en niemands knecht. Het merkwaardige is nu, dat dit konsekwente liberalisme, dat hem oorspronkelijk bezielde, hem in tegenstelling tot de meeste andere kommunisten is blijven bezielen.

Wiessing heeft altijd het temperament gehad van de frondeur, de opstandige vechter tegen onrecht en slavernij en hij heeft dat temperament nog. Maar hij heeft altijd zijn fronde ondergeschikt gemaakt aan zijn geloof. Hij heeft hardnekkig geweigerd dat geloof en de zichtbare kerk, die het voor hem belichaamt, te bekijken met die intellektuele rechtschapenheid, die hij daarbuiten aan de dag legt. Hij is een frondeur, maar een verstarde.

Hij is, zegt hij zelf, voor negen tienden liberaal en voor één tiende kommunist, maar de liberale deeltjes zijn kippetjes en het kommunistische deel is de haan. ‘Mijn vele liberale gedachten zijn alle gaan gehoorzamen aan mijn éne communistisch politieke onverzettelijkheid en het huwelijk is - wat ze ook zeggen - nuttig en harmonisch.’ Hij erkent trouwens ook, dat het kommunisme voor hem het aller heiligste is en dat er in hem een ‘seminaristje’ huist, dat dat aller heiligste dient.

Ook hier vindt men de kontradiktie: een huwelijk, waarin door de ene partij gehoorzaamd wordt aan de andere, heeft precies de

[p. 152]

harmonie van het kippenhok. Wiessing meent, dat er tussen zijn liberalisme en zijn kommunisme een verzoening heeft plaatsgevonden. Dat blijkt ook uit het aan Mauriac ontleende motto, dat hij zijn boek heeft meegegeven: ‘Il a bu aux deux sources adverses et les a réconciliées en lui; mais c'est aussi pourquoi il reste seul.’ In werkelijkheid kan er geen sprake zijn van verzoening waar een autoritair principe heerst. Alleen in de periferie van zijn aktiviteiten kan Wiessing zich gedragen als een liberaal, in de kern van zijn wezen is hij een fanatieke aanhanger van tirannie en terreur.

Zijn gelovige instelling verbiedt hem kennis te nemen van wetenschappelijke kritiek op de marxistische teorie. Of er in Sowjet Rusland iets te merken is van ‘het afsterven van de staat’, dat Marx voorspeld heeft, of de kapitalistische wereld zich op de door hem beschreven wijze ontwikkelt, of er voor het socialisme bepaalde konklusies te trekken zijn uit de niet voorziene overvloedsekonomie - het is hem allemaal om het even, hij sluit er zijn ogen voor. Op bijbelse toon stelt hij bezwerend vast: ‘En zie, in mijn levenstijd, in een luttele veertig jaren, is Marx' woord voor mijn ogen vlees geworden.’

Tegenover tegenstanders, anarchisten en pacifisten, die bezwaar hebben tegen Ruslands geweldspolitiek, tegen het bloedvergieten en de talloze slachtoffers, herhaalt hij telkens de stelling, dat geen geboorte mogelijk is zonder bloedverlies en pijn. Het is een redenering, die tot een nuchter afwegen van resultaten en offers zou moeten leiden, maar wie zoiets onderneemt, begaat in zijn ogen heiligschennis.

Toen zijn vriend en aanvankelijke medestander Sneevliet na een bezoek aan Moskou tegen hem zei: ‘Het kommunisme ginds is verrot. Het moet met wortel en tak worden uitgeroeid’, reageerde hij als een onverdraagzame fanatikus. In zijn eigen woorden: ‘Deze voor iedere marxist in elk geval onmarxistische en daardoor zinneloze opmerking beledigde mij diep. Met de vriendschap was het, wat mij betreft, voor altijd uit.’

Dezelfde barbaarse geestdrijverij komt te voorschijn uit zijn hate lijk kommentaar op anderen, die zijn geloof niet of niet meer delen, die, zoals De Kadt, ‘hun huik verhangen in plaats van, wat maatschappelijk een beetje nuttiger zou zijn, zichzelf’. Men krijgt bij zulke uitvallen soms het gevoel dat Wiessings onafhankelijkheid

[p. 153]

(hij is nooit lid van ‘de partij’ geweest), zijn noblesse en kunst zinnigheid slechts affektaties zijn, waarmee hij een benepen partij gangersslaafsheid probeert te maskeren.

Is het wel juist, wat de milde dichter A. Roland Holst op de flap van dit boek verkondigt: ‘Hij bleef, leer en leuze ten spijt, geestelijk van goeden huize: een vrij mens’? Wie dit boek onbevangen en met aandacht gelezen heeft, kan m.i. niet tot een andere konklusie komen dan dat Wiessings respektabele eigenschappen wel echt zijn, maar dat de kommunistische haan (die ook ‘van goeden huize’ is) toch vaak luider en lelijker kraait dan de negen kippetjes samen en dat het in elk geval onzin is om hem, de gevangene van een dogma en de dienaar van een diktatuur, een vrij mens te noemen.

Wat Wiessing gunstig onderscheidt van kryptokommunisten en meelopers, is dat er bij hem geen listige berekening en geen heimelijkheid in het spel is. Hij eet niet van twee wallen, ondanks zijn flirt met het liberalisme. Hij is altijd openlijk voor zijn ideeën uit gekomen en hij heeft daar bepaald geen zijde bij gesponnen. Zijn grote tijd was de periode 1907-1921, toen hij eerst de leiding had van ‘De Groene Amsterdammer’ en later van zijn eigen weekblad ‘De Nieuwe Groene’. Hij was in 1914 als hoofdredakteur van ‘De Groene’ ontslagen, omdat hij het eertijds ‘radikale’ blad van De Koo in revolutionair socialistische richting had gestuurd. Zijn verheerlijking van de russische revolutie maakte later de voortzetting van de Nieuwe Groene onmogelijk.

In beide gevallen had Wiessing zijn baantje kunnen redden, als hij gemarchandeerd had met zijn principes of een hoeveelheid kwasi objektief water in zijn rode wijn had gedaan. De weekbladen van Wiessing leken in geen enkel opzicht op de tegenwoordige Groene. Hij heeft nooit de handigheid gehad om zijn ideeën te camoufleren. Men heeft altijd geweten waar hij stond en daarom stond hij ook al heel gauw alleen.

Deze memoires zouden maar een heel beperkt belang hebben gehad, als de schrijver niets meer zou zijn geweest dan een gelovig kommunist. Maar hij is ook van jongs af aan iemand geweest met een grote kulturele belangstelling. Als student, als korrespondent van het Handelsblad in Parijs, als hoofdredakteur van de twee Groenes, bewoog hij zich in een kring van schrijvers, schilders en architekten. Daaraan danken wij in deze memoires een groot aantal

[p. 154]

impressies van bekende kultuurdragers. Zijn grote vriend uit zijn studententijd, C.S. Adama van Scheltema, komt uitvoerig ter sprake, evenals Carry van Bruggen en Frans Coenen.

Men kan konstateren, hoe in het begin van deze eeuw de romantische kunstenaarsafkeer van de burger verward wordt met de marxistische veroordeling van de bourgeois. Vele kunstenaars en intellektuelen gebruiken dezelfde woorden als de socialisten, zonder te merken, dat die woorden niet hetzelfde betekenen. Wiessing is de ideale verbindingsman tussen kunstenaars en socialisten en omdat hij veel eerder geneigd is afwijkende opinies bij de kunstenaars te accepteren, zijn de karakteristieken, die hij van hen geeft, gewoonlijk het best geslaagd. Zo passeren o.a. de revue: Henriëtte Roland Holst, Alphons Diepenbrock, Lodewijk van Deyssel, Louis Bouw meester, Alexander Cohen, de Schartens, de wiskundige Brouwer, Jacob Israël de Haan, Wiedijk (Saks), Annie Salomons, Berlage, Bart de Ligt en Erich Wichmann.

Van 1920 tot 1940 verblijft Wiessing in de woestijn. Hij is niet alleen uitgerangeerd als kultureel knooppunt, hij heeft ook geen kontakt met de schrijvers, die in die jaren onze literatuur gingen beheersen. Van De Vrije Bladen, van Forum, van De Gemeenschap klinkt geen enkele echo in deze herinneringen door. De grote tragiek van Wiessings leven is wel, dat hij in zijn krachtigste jaren op een zijspoor heeft gestaan. Wel heeft hij nog even een ontmoeting met Marsman in 1940, als zij beiden uit Bordeaux naar Engeland proberen te ontkomen, maar het kontakt met deze dichter, wiens boot getorpedeerd wordt, duurt maar kort.

Tijdens de oorlog in Londen en vooral nadat Rusland door Hitler is aangevallen, keert Wiessing tot het aktieve leven terug. Hij wordt een van de redakteuren van het londense ‘Vrij Nederland’ en hij vertelt uitvoerig van zijn bedrijvigheid uit die jaren, waarvan hij echter, begrijpelijk genoeg na zo lang buitenspel gestaan te hebben, geneigd is het belang te overschatten. Na de oorlog heeft hij nog enige tijd een rol gespeeld als redaktie lid van ‘De Vrije Katheder’, maar dit blad, waarvan de redaktie ten dele uit kommunisten, ten dele uit weifelaars en tegenstanders bestond, ging aan eigen tegenstrijdigheid te gronde.

De laatste jaren heeft Wiessing besteed aan het schrijven van de gedenkschriften die nu zijn uitgegeven. Het is een waardevol boek geworden, niet het minst om het levendige kulturele panorama van

[p. 155]

de eerste twintig jaar van deze eeuw, dat het best geslaagde deel van het boek is en dat twee derden ervan vult.

En verder is het als geheel een boeiend zelfportret van een ongelofelijke vitale, naïeve, eerlijke en onmogelijke man: een Don Quichote, die ook iets van een Don Juan heeft, een salonkommunist die nooit reçu is geweest bij de kommunisten, een schrijver met een vaak voortreffelijke pen, maar die er ook niet tegen opziet in zijn memoires geromantiseerde, konversaties in te lassen, een ontembaar blijmoedige padvinder, die zijn eigen tragiek niet ziet, en ten slotte een sympatiek mens.

1960