De geheime tuin

Dagblad-kritiek

Als men over boeken schrijft in een dagblad, moet men dan vooral aandacht besteden aan de lektuur, die voor een groot publiek bestemd is of moet men zich houden aan die smalle produktie van ‘literaire’ boeken, die, kennelijk over de hoofden van dat publiek heen, geschreven werden voor ‘enkele fijne luiden’? Indien de nadruk valt op het begrip ‘dagblad’, dan ligt het antwoord voor de hand, dat in de eerste plaats die boeken, die geen hoge eisen aan de lezer stellen en die daarom een ruime verbreiding vinden in een eveneens ruim verbreide publikatie moeten worden besproken.

De kritikus - aldus een gangbare opinie - moet zich niet ver-

[p. 183]

diepen in geschriften, die zich kennelijk tot de ‘happy few’ richten, hij moet zich verre houden van de problemen der ‘highbrows’, geen pogingen doen om de duistere schoonheden te ontraadselen van de dichters, waar niemand naar omkijkt behalve enkele snobs. Hij moet zich herinneren, dat zijn dagblad ook in de eenvoudigste buurten gelezen wordt en zich dus bepalen tot de goede, hartelijke, simpele leesstof, die ook daar genoten kan worden.

Ziedaar een redenering, die voor de hand ligt, maar die daarom nog niet juist is. Zij is naar mijn mening niet juist, omdat zij een onjuist uitgangspunt heeft. Zij miskent het wezen van de literatuur, die een verdeling in boeken voor de ‘happy few’ en boeken voor de massa niet toelaat. Een roman van Stendhal, opgedragen aan de ‘happy few’, is in de loop der jaren onder vele ogen gekomen. De grootte van het publiek voor ieder boek is vaak een van toevallige omstandigheden afhankelijke bijkomstigheid. Een van de faktoren, die mede bepalend kunnen zijn voor de hoeveelheid lezers, die een boek krijgt, is juist het oordeel van de kritiek. De kritikus moet zich daar niets van aantrekken, maar alleen oordelen naar de waarde, die hij in het boek ziet. Zijn taak in een dagblad is, dat hij zijn bevindingen meedeelt, niet aan een kleine groep, ook niet aan alle lezers, maar aan ieder, die zich ervoor interesseert. Daarom moet hij dat doen in een taal, die zoveel mogelijk de bij ingewijden gemakkelijk insluipende vaktermen en afkortingen vermijdt.

In een tijd, waarin de kuituur bezig is massakenmerken te gaan vertonen, is het nodig, dat men er zich rekenschap van geeft, dat zij van afkomst een elite-verschijnsel is. In een demokratische samenleving als de onze is de letterkunde maar niet zo uit de demokratische lucht komen vallen. Het is een verschijnsel-in-beweging, dat niet op eenvoudige wijze kan worden geklasseerd. Gedurende de laatste eeuwen is de literatuur nu eenmaal een bezigheid geweest van een kleine bovenlaag, een elite, die de financiële en geestelijke mogelijkheden bezat om zich deze bezigheid te veroorloven. Daarin is nu een kentering gekomen. De boeken worden niet meer geschreven voor de fijne luiden, die in hun salons en hun boudoirs eigenlijk alleen behoefte hadden aan stof voor konversatie, maar voor werkende mensen, die toch de vrije tijd en de geestelijke rijpheid ervoor veroverd moeten hebben.

In de elite heeft zich dus een struktuurverandering voorgedaan, maar de boeken, waarin de beste uitingen van menselijk denken en

[p. 184]

voelen zijn neergelegd, zijn zich blijven richten tot een ‘happy few’. In de samenstelling van deze bevoorrechte groep zijn klasse en inkomen een steeds geringere rol gaan spelen.

Het is de fout van het vooroorlogse socialisme geweest, dat het heeft geprobeerd de kuituur pasklaar te maken voor de ‘volksbuurt’ in het overigens gerechtvaardigde verlangen om allen deel te doen hebben aan wat tevoren een exklusieve genieting van de bourgeoisie was geweest. Maar de konsekwentie van een Merijntje-Gijzen-kultus is een verwarring van alle waarden, die men niet kan handhaven. Voor mijn gevoel blijkt uit deze poging tot afdaling van de kuituur naar de arbeider, behalve een miskenning van kultuurwaarden, vooral een portie verachting van ‘het volk’, die dit streven veroordeelt. Het begrip ‘volkstoneel’ houdt een dergelijk soort denigratie in van de smaak en de intelligentie van de gewone mensen, die mij evenmin door de feiten gerechtvaardigd lijkt.

Indien men het begrip ‘massa’ gebruikt voor artistiek-ongevoelige, naar grof amusement hakende lieden, dan vindt men tegenwoordig ‘massa’ niet minder onder ‘ontwikkelden’ en welgestelden dan onder de eenvoudigen en ongeschoolden, niet minder in de rijke dan in de arme buurten. Aan de andere kant bestaan gevoel voor niveau en belangstelling voor problemen, die de onmiddellijke aktualiteit te boven gaan, in alle volkslagen. Het is natuurlijk waar, dat degenen, die hun ontwikkeling langs de moeilijke weg verwerven, aanvankelijk gehandicapt zijn, maar het is juist het voorrecht van de literatuur boven iedere specialistisch geworden wetenschap, dat zij in haar beste uitingen toegankelijk blijft voor velen, omdat zij ten slotte meer rijpheid vereist dan kennis.

Ook in een dagblad, juist in een dagblad, behoren naar mijn vaste overtuiging de beste boeken besproken te worden, de beste, die de onmiddellijke weerslag zijn van de geestelijke aktiviteit van de menselijke voorhoede. De kritikus moet er m.i. niet voor terugdeinzen ook de moeilijke problemen, die zich naar aanleiding daarvan voordoen, zo helder mogelijk aan de orde te stellen. Niet in weerwil van het feit, dat zijn krant ook in eenvoudige buurten gelezen wordt, maar juist omdat de lezers daar, voor hoe weinigen dat ook geldt, er recht op hebben daarover in hun dagblad te vernemen.

De literatuur blijft, ook als zij voor veel meer mensen toegankelijk wordt dan zij tegenwoordig is, een zaak van een minderheid, een

[p. 185]

‘happy few’, wier omvang men echter gewoonlijk onderschat. Stendhal ontleende de uitdrukking aan Shakespeare's Henry V, waarin de deelnemers aan de veldslag geprezen worden als een klein groepje geluksvogels, terwijl de anderen, de meerderheid, ‘gentlemen in England now a-bed shall think themselves accurs'd they were not here’. Dit is het normale patroon. De grote dingen worden door een kleine groep gedaan of door een kleine groep beleefd. De ‘happy few’, waarover vaak met verachting gesproken wordt, zijn steeds de zin der wereld en er is altijd een meerderheid van heren-in-bed, die geen deel heeft aan de gebeurtenissen.

De massa-tendentie in onze literatuur bestaat voor een belangrijk deel uit het bedienen van gemakzuchtigen. Schrandere uitgevers publiceren film-edities van boeken als Walter Scotts Ivanhoe, bekort naverteld voor de gelegenheid, omdat hij de integrale tekst van dit sinds jaren als jongensboek populaire verhaal voor zijn publiek zelfs nog te inspannend vond. Op dezelfde manier wil men de literaire kritiek in dagbladen omvormen tot een genoeglijk navertellen van de inhoud van genoeglijke romans, zodat de krantenlezer over het boek kan meepraten, ook als hij het niet gelezen heeft.

Neen. Wie dat met de literatuur wil gaan uithalen, vervalt in een ander genre van bezigheden, dat met literaire kritiek niets meer te maken heeft. Tot allen, die er niet bij zijn, zodra de geestelijke inspanning gevraagd wordt, die de literatuur als menselijke bereiktheid nu eenmaal met zich meebrengt, kan men slechts zeggen: ‘Heren in bed, de dag is er alleen voor wie vroeg zijn opgestaan.’

1953