De geheime tuin

[p. 197]

8. Literaire informatie

[p. 199]

I

Van oudsher hebben de mensen geprobeerd de goden te dwingen hun zin te doen. Zij gebruikten daarvoor niet alleen bepaalde sakramentele handelingen, maar ook bezweringsformules. De gedachte erachter was, dat woorden, in een bepaalde volgorde gezet, een voorspelbare uitwerking hebben op de werkelijkheid. Voorwerpen en plaatsen worden geheiligd niet alleen door aanraking met ander heilig materiaal, maar ook door spreuken, die alleen werken, als zij volkomen exakt, in de vastgestelde, geheiligde vorm worden uitgesproken.

Deze denkwijze is niet alleen in stand gebleven in allerlei religieuze ceremoniën, maar ook in het recht. De geldigheid van sommige rechtshandelingen (b.v. huwelijkssluitingen, eden) hangt af, menen wij, van het precies goed uitspreken van bepaalde formules. Het geloof, dat de exakte klank en volgorde van de woorden beslissend is voor het al dan niet optreden van de konsekwenties, is hecht verbonden met onze verhouding tot de taal, die ieder opgroeiend geslacht zich opnieuw eigen maakt in het besef, dat het daarmee een goddelijk machtsmiddel over de omstandigheden verovert.

Het leven van kinderen zit boordevol met bezweringsformules. Zij hebben bijvoorbeeld de vaste overtuiging, dat zij niet kunnen slapen zonder een sakramentele ouderlijke kus en een bijbehorende heilwens. Maar ook de volwassenen slepen een enorme hoeveelheid sakramenteel materiaal met zich mee, van de vloeken, die uit veiligheidsoverwegingen juist niet in de gevaarlijke exakte vorm worden uitgesproken via dagelijkse heilwensen en feestelijke formules tot de verboden woorden, de heilige, de ondraaglijk direkte en de sexuele, die alleen voor speciale omstandigheden bestemd zijn of voor kamertjes in het bewustzijn met afgesloten deuren en weggeworpen sleutels.

De sakramentele formules worden ook gebezigd voor de maatschappelijke distinktie. Sommige beleefdheidsvormen, die vroeger gebruikelijk waren, zijn gedeklasseerd. Een heer van stand vermijdt het ‘aangenaam’ bij kennismakingen, omdat hij de formule als ‘burgerlijk’ schuwt. Juist in een tijd van demokratisering en nivelle-

[p. 200]

ring, waarin de ambten openstaan voor verdienstelijke personen uit alle standen, wordt de aristokratie hypergevoelig voor het taalgebruik. Niet alleen de formules, de aksenten en de woordkeus, maar ook bepaalde fouten en slordigheden worden sakramenteel. Het U en non-U-taalgebruik bestaat niet alleen in Engeland. Het onderscheid wordt overal gebruikt ten bate van de exklusiviteit en de zelfverheffing.

De mensen leggen hun verhouding tot de goden, tot elkaar en tot hun eigen wensen en angsten vast met formules, met woordkeus, met aksentsverschillen. De hogere standen proberen zich zo van de lagere te onderscheiden en de jongere generaties van de oudere. Behalve onze moedertaal spreken wij de taal, die in de mode was, toen wij jong waren en die zijn verschillen, zijn nieuwe vormen, zijn verschoven taboe's en zijn ‘slang’ te danken heeft aan het hardnekkig streven van zoons om zich te onderscheiden van hun vaders.

De mensen hebben dus de neiging om hun identiteit, wie ze zijn en wie ze willen zijn, hun waarde, hun macht en hun wensen vast te leggen in hun sakramentele formules. Men is de taal die men spreekt en men proklameert in die taal tevens zijn aspiraties en zijn beperkingen.

Het wezen van de literatuur nu hangt ten nauwste samen met deze fundamentele neiging. Daarom is de oudste literatuur, of liever, alle literatuur tot vrij kort geleden, poëzie. Alleen wat in een strenge vorm en in een vaste orde gefixeerd was, bezat deze plaatsbepalende macht. Literatuur heeft ook van oudsher samengehangen met het beschavingsstreven, met het vestigen van het onderscheid tussen de beschaafden, de geletterden (aanvankelijk allerminst nog de mensen, die lezen en schrijven konden) en de onbeschaafden, de ruwen, die dichter bij het dierlijke stadium stonden. Tientallen, honderden eeuwen, mag men wel veronderstellen, was de literatuur uitsluitend een zaak van mondelinge overlevering. En de poëzie was aanvankelijk niet te onderscheiden van de zang. Het zingen van de tekst was een middel om het sakramentele karakter ervan, d.w.z. het karakter van onveranderbare toverformules, te verhogen. Het is een techniek, die zijn bruikbaarheid voor gebeden en psalmen behouden heeft. Bij poëzie is het zingen langzamerhand vervangen door ritmische recitatie, al zijn er in kantates, opera's, chansons en musical comedies hedendaagse voorbeelden te over van poëtische teksten, die de melodie niet missen kunnen.

Er heeft zich wel een splitsing voorgedaan. De tekst, die melodie

[p. 201]

nodig heeft, is niet meer de hoogst aangeschreven poëzie. En de beste muziek neemt gewoonlijk genoegen met teksten van minder allooi. De scheiding is, vooral van de kant van de literatuur bekeken, nog steeds aan de gang. Er worden steeds meer oude, sakramentele vormen losgelaten. De poëzie emancipeert zich van maat, rijm, strofenbouw, al die elementen, die aan de muziek herinneren, maar ziet zich toch meestal gedwongen enkele resten daarvan aan te houden om als poëzie overeind te kunnen blijven. De roman verliest zijn karakter van verteld drama en wordt of dokumentair materiaal of een persoonlijk getuigenis zonder objektieve epische pretenties.

Ook het experiment met de prozavorm, de ‘woordkunst’, doet aan als een achterhaald verschijnsel. Even sterk als het impressionnistische proza (Van Deyssel, Arij Prins), het naturalistische (Van Deyssel, Coenen, Querido), het neo-romantische (Van Schendel, Van der Leeuw) dateren de gedesintegreerde syntaxis en de woordmanipulatie à la Joyce.

Het sakramentele karakter van de literatuur, dat vroeger aanwijsbaar was in versregels of zinnen, heeft zich als het ware uitgespreid over grotere gehelen, over de bladzijde, over het boekdeel. Men kan de term ‘sakramenteel’ toch op goede gronden blijven gebruiken, omdat de funktie van de literatuur dezelfde is gebleven, n.l. het vastleggen van verhoudingen. De literatuur registreert de emotionele reakties op het wereldbeeld, zij konstitueert de relaties van het bewuste leven met de materie, van mensen met hun groep en van mensen onderling. Zij is minder sakramenteel in die zin, dat zij de verhoudingen door bezweringen probeert te fixeren, maar evenzeer als vroeger, doordat zij de menselijke bewustwording van die verhoudingen weergeeft. Zij is een bewustwording in woorden, die een sakramenteel karakter hebben, omdat zij zo gebruikt zijn, dat het volle profijt wordt getrokken van hun emotionele uitstraling, van de associaties, die zij oproepen, niet zozeer afzonderlijk, als wel als bouwstenen in de grotere gehelen, waarin zij geplaatst zijn.