Spreekwoordenboek der Nederlandsche taal

[p. 1]

Nederlandsche spreekwoorden.

[A]

Aanbinden.

Hij is kort aangebonden.

Aanbranden.

Aangebrand en niet gaar: hoe kan 't zoo treffen!

Hij is gaauw aangebrand.

Hij is mooi aangebrand!

[Dat wil zeggen: hij heeft eene Venusziekte opgeloopen. Hij is gaauw aangebrand, wil enkel zeggen: hij wordt over eene kleinigheid dadelijk boos.]

Aandoen.

Hij doet het zich zelven aan.¹ (Zie de Bijlage.)

1 Servilius bl. 183*. Sartorius pr. VII. 15.

Aandraaijen.

Drijf het zelf door, wat gij zelf hebt aangedraaid.²

2 Sartorius pr. II. 29.

Aangaan.

Die mij liefheeft, heeft ook lief, wat mij aangaat.

Aangorden.

Hij heeft zich aangegord.³

3 Schaberg bl. 66, 71.

Aangrijpen.

Dapper aangegrepen is half gevochten.⁴

[Een moedig begin is eene halve overwinning. Wie zelfs den vijand vrees weet aan te jagen, is reeds half meester van het slagveld; daarom zegt men ook: Stout gesproken is half gevochten.]

Hij heeft hem ongewaarschuwd aangegrepen.⁵

4 de Brune bl. 493.

5 Campen bl. 59. Meijer bl. 28.

Aanhalen.

Het haalt wat aan.⁶

Ik ben met hem aangehaald.⁷

6 v. Lennep bl. 2.

7 v. Moerbeek bl. 240.

Aanhangen.

Waar gij mede omgaat, dat hangt u aan.⁸

8 Campen bl. 87. Meijer bl. 40.

Aanhouden.

Aanhouden doet verkrijgen.

[Dit spreekwoord vindt men reeds op het woord aanhouder aldus: Een aanhouder wint.]

Aankalken.

Iemand aankalken.

Aankanten.

Zich ergens tegen aankanten.⁹

9 Winschooten bl. 100.

Aanklampen.

Iemand aanklampen.¹⁰

10 Winschooten bl. 109. v. Lennep bl. 2.

Aankleeden.

Hij is aangekleed.

[Men zegt dit van een' beschonken man.]

Aankloppen.

Ik zal nog eens bij hem aankloppen.

Aankomen.

Daar is geen aankomen aan.¹¹

Het is mij langzamerhand aangekomen.¹² (Zie de Bijlage.)

Hij is er klakkeloos aangekomen.

Hij komt er vrij lomp en bot meê aan.

Hij laat het maar op mij aankomen.¹³

Wie laat aankomt, herbergt te slechter.¹⁴

11 Winschooten bl. 120.

12 Campen bl. 127. Meijer bl. 61.

13 v. Moerbeek bl. 240.

14 Gruterus III. bl. 174. Tuinman II. bl. 177.

Aankunnen.

Als je hem niet aankunt, dan moet je hem maar groeten.

[Dit spreekwoord vindt men reeds op het woord magtig aldus: Groet ze maar, die u te magtig zijn.]

Aanladen.

Hij is aangeladen.

[Dat wil zeggen: door dronkenschap heeft hij zijne bewustheid min of meer verloren. Deze spreekwijze is van de werking der vuurroeren oorspronkelijk.]

Aanlanden.

Hij is daar aangeland.¹⁵

15 Winschooten bl. 133. v. Eijk I. nal. bl. 19. v.d. Meer bl. 128.

Aanleggen.

Het is niet altijd raak, dat wel aangelegd is.¹⁶

Hij legt het hoog (of: te breed) aan.¹⁷

16 v. Alkemade bl. 102.

17 v. Lennep bl. 3.

[p. 2]

Aanleunen.

Hij laat het zich maar aanleunen.¹ (Zie de Bijlage.)

1 Campen bl. 126.

Aanloopen.

Hij zal ertegen aanloopen.

Aanmaken.

Hij is slecht aangemaakt.²

2 Tuinman I. bl. 333, nal. bl. 33.

Aanmerken.

Men kan niemand regt kennen, voor en aleer men zich zelven aanmerkt.³

3 v.d. Venne bl. 30.

Aannemen.

Die het krimpen aanneemt, moet zich het gieren getroosten.⁴

Hij is goed van aannemen.⁵

4 Drenthe bl. 209.

5 Everts bl. 228.

Aanregten.

Zoo gij gekookt hebt, regt ook aan.

[Gij zegt veel, maar laat het aan bewijzen ontbreken.]

Aanrijden.

Het is maar: rijd aan; niemand zegt: hola!

[Men zegt dit van menschen, die niets uit zich zelven vermogen; altijd moet hun alles worden voorgedaan.]

Hij rijdt ertegen aan.

Aanroeijen.

Roei aan: gij zult meêvaren.⁶

[Men zegt dit, al boertende, van iemand, dien men wel in de pret laat meêdeelen; maar die daarvoor al het werk alleen voor zijne rehening krijgt.]

6 Tuinman I. nal. bl. 9. Bogaert bl. 88.

Aanschieten.

Hij is aangeschoten.

[Dat is: verliefd, ook: een weinig dronken. Deze spreekwijze is aan het jagtbedrijf ontleend.]

Aansmeren.

Iemand iets aansmeren.

Aanspannen.

Hij is goed aangespannen.

Aanspreken.

Iets aanspreken.⁷

[Dien men aanspreekt, die wordt meesttijds als mindere, als afhandkelijke beschouwd; daarom beteekent iets aanspreken: iets ten gebruike bestemmen, of als eigendom beschouwen.]

7 Tuinman I. bl. 340.

Aanstooten.

Stoot eens aan!

Aantasten.

Hij heeft hem wel aangetast.

[Hij heeft zich dapper geweerd in den strijd met den sterken drank!]

Aantrekken.

Die het zich aantrekt, die is het.⁸

[Die eene medegedeelde bijzonderheid op zich zelven toepast, is de schuldige.]

Hij trekt het zich niet aan.⁹

8 Gruterus III. bl. 137.

9 Witsen 320. Bogaert bl. 87.

Aanvallen.

Nu wakker daar aangevallen.¹⁰

10 Sartorius sec. IX. 14.

Aanwillen.

Hij loert, of hij 't eene opheeft, en 't andere weêr aanwil.

Aanwitten.

Hij is aangewit.

[Hij is half dronken.]

Aanzetten.

Dat kan niet aanzetten.¹¹

[Dat kan geen voordeel opleveren.]

11 Winschooten bl. 252.

Aanzien.

Aanzien doet gedenken.

[Deze spreekwijze komt reeds als deel van twee spreekwoorden voor op de woorden hoen en man aldus: Aanzien doet gedenken, zei de vos tegen de hoenderen; toen noodde hij haar op een ontbijt en Aanzien doet gedenken, sprak de man, en hij zette een' geschilderden oven op het venster.]

Aanzien doet vrijen.¹²

[De min Komt door de oogen in, zegt het spreekwoord, en daarom is het eene vrij natuurlijke zaak, dat bij den vrijer het zien eener maagd zijne zinnen bepalen kan, en aanzien vrijen doet.]

Hij zag hem aan, of hij hem levend wilde verscheuren.¹³

Hij ziet het maar aan.¹⁴ (Zie de Bijlage.)

Hij ziet niemand aan.¹⁵ (Zie de Bijlage.)

Ik zal het nog eens aanzien.¹⁶

Men kan haar niet genoeg aanzien.

Men kan het hem aanzien.

Wij willen malkander eens regt van voren aanzien.¹⁷

Zie mij daarvoor (of: voor zulk een') niet aan.¹⁸

12 Zegerus bl. 3. Gruterus II. bl. 126. Cats bl. 416, Mergh bl. 3. v. Waesberge Vrijen bl. 63.

13 Everts bl. 316.

14 Campen bl. 107, 125. Tuinman II. bl. 111.

15 Campen bl. 6, 99, 106.

16 Campen bl. 12.

17 Campen bl. 99. Meijer bl. 46.

18 Sartorius sec. VI. 23.

Aarden.

Gelijk geaard, Gelijk gepaard.

Aarzelen.

Aarzel of zie terug, wat daar volgt.¹⁹

Beter aarzelen dan kwalijk springen.

19 v.d. Venne bl. 130.

Absolveren.

Kwalijk gebiecht, kwalijk geabsolveerd.²⁰

20 Tuinman I. bl. 26. Sancho-Pança bl. 23.

Achten.

Acht, wat u acht.²¹

Daar men mede omgaat, wordt men mede geacht.²²

Het is niet al gewonnen, wat men gewonnen acht.²³

Hij is er wel gezien, maar niet geacht.²⁴

[Hier speelt eene dubbelzinnigheid met gezien voor ergens aangenaam zijn en gezien voor aanschouwd zijn. Den schijn aannemende, alsof men het eerste bedoelt, wordt het laatste gemeend. Men bezigt dus deze spreekwijze van iemand, die alleen welstaanshalve ergens geduld wordt.]

Men hoort genoeg, werd het maar geacht.²⁵

Men moet zich zelven niet te groot of te klein achten.²⁶

Zooveel als gij hebt, zooveel wordt gij geacht.

21 v.d. Venne bl. 7.

22 Gruterus I. bl. 95.

23 Prov. seriosa bl. 38.

24 Tuinman I. bl. 71. v. Waesberge Vrijen bl. 58.

25 v.d. Venne bl. 255.

26 v.d. Venne bl. 49.

Achteraankomen.

Hij zal achteraankomen, en vragen, waar het is.²⁷

27 Sartorius sec. X. 29.

[p. 3]

Achterhalen.

Ik wil er niet om achterhaald zijn.

[Ik verlang in geene moeijelijkheden te komen, om 'tgeen ik zeg.]

Achterhouden.

Hij houdt niets voor hem achter.¹

Hij houdt nog wat achter voor het vragen.² (Zie de Bijlage.)

Hij kan zich niet achterhouden.³

1 Campen bl. 30. Sartorius sec. I. 96, III. 31.

2 Campen bl. 98. Sartorius pr. III. 43. Tuinman II. bl. 120. Meijer bl. 46. Harrebomée Tijd bl. 288.

3 Sartorius tert. VII. 4.

Achterlaten.

Ongaarne sterft hij, die meest moet achterlaten.⁴ (Zie de Bijlage.)

4 Gruterus I. bl. 117.

Achteruitgaan.

Veel uitgaan is achteruitgaan.

Achteruitkrabben.

Hij krabt achteruit.

Achteruitzeilen.

Hij zeilt achteruit.⁵

5 v. Lennep bl. 5.

Afbijten.

Hij bijt van zich af.

Afbrassen.

Hij brast af.⁶

[Een der aan de ra verbonden touwen heet bras, dienende, om de daaraan verbonden zeilen eene willekeurige rigting te geven. Afbrassen is het aanhalen der zeilen met den bras. Die nu afbrast, heeft plan, om voort te zeilen, en daarom gebruikt men deze spreekwijze van icmand, die zich uit de voeten maakt, en verder niets van zich laat hooren. Men zegt het van hem, over wiens afwezen de overblijvenden zich verheugen.]

6 v. Lennep bl. 6.

Afbreken.

Het moet houden of afbreken.⁷

7 v. Eijk III. bl. IV.

Afdingen.

Die nooit afdingen, verliezen gaarne.⁸ (Zie de Bijlage.)

Wat men afdingt, is het eerst gewonnen.⁹

Wat men heeft afgedongen, heeft men 't eerst betaald.¹⁰

8 Gruterus III. bl. 138. Meijer bl. 102.

9 v.d. Hulst bl. 18. Vrijmoedigs bl. 79.

10 Schaberg bl. 67.

Afdoen.

Zeg het mij vrij: het zal evenveel afdoen.¹¹

11 campen bl. 42. Meijer bl. 20.

Afdringen.

Hij zal zich niet laten afdringen.¹² (Zie de Bijlage.)

12 Campen bl. 44, 47. Meijer bl. 22.

Afdroogen.

Hij heeft hem afgedroogd.

Afgaan.

Het ging hem zoo dood (droog, of: koeltjes) af.¹³

Waar afgaat en niet bijkomt, dat mindert.¹⁴

13 Campen bl. 7. de Brune bl. 462. Sartorius tert. I. 8. Winschooten bl. 114.

14 v. Waesberge Geld bl. 164.

Afhouden.

Hij begint wat af te houden.¹⁵

15 v. Eijk I. nal. bl. 21.

Afkomen.

Alles komt af, behalve pompen.¹⁶

[Men bezigt dit spreekwoord van eene zaak, waarvan men het vooruitzigt heeft, dat ze als een last ons altijd zal blijven drukken. Wat er te scheep ook aan een einde komt, pompen blijft altijd noodig.]

Gij zult er zoo genadig (gemakkelijk, of: goedkoop) niet afkomen.¹⁷

Hij is er blaauw afgekomen.

[Is hij er blaauw afgekomen, dan is alle hoop op een' goeden uitslag voor hem vervlogen.]

Hij is van een' goeden kom-af.

Hij zal er bekaaid (bekakt, vuil, of: kaal) afkomen.¹⁸

16 Witsen bl. 482. Winschooten bl. 194. v. Lennep bl. 167.

17 Everts 5. Blijg. bl. 115.

18 Sartorius sec. IX. 20. Witsen bl. 483. Witsen 179. Winschooten bl. 18, 97, 226. Tuinman I. bl. 24, 122, 282. v. Moerbeek bl. 244, 259. v. Zutphen Duivel bl. 709. v. Waesberge Vrijen bl. 64. Huisvriend II. bl. 159. Sancho-Pança bl. 44. v. Lennep bl. 23.

Afkorvejen.

Hij heeft het hier afgekorveed.

[Hij heeft zijn werk op aarde voleind. Hij is dood. Korvejen, afkomstig van het Fransche corvée, is ruw en omloopend werk verrigten.]

Afleggen.

Hij heeft het afgelegd.¹⁹

19 Tuinman II. bl. 235. v. Moerbeek bl. 241.

Aflooden.

Hij heeft het wat naauw afgelood.

Afloopen.

Het zal spoedig met hem afloopen.

[Zijn leven is aan 't einde der baan.]

Hoe zal dat afloopen?²⁰

20 Tuinman I. nal. bl. 24. v. Lennep bl. 7.

Aflossen.

Hij is afgelost.

[Hij staat niet meer op post. Hij is dood.]

Afmaaijen.

Gij zult daar niet veel afmaaijen.²¹

21 Sartorius pr. V. 12.

Afmaken.

Ik heb het met hem afgemaakt.²²

22 v. Moerbeek bl. 241.

Afmarcheren.

Hij is afgemarcheerd.

[Zijn levenstogt is ten einde toe afgclegd.]

Afneuzen.

Hij neust alles af.²³

23 Winschooten bl. 166. Tuinman I. bl. 188.

Afpoeijeren.

Hij heeft hem duchtig afgepoeijerd.

Hij zal dat wel afpoeijeren.

Afrekenen.

Het is net afgerekend en wel betaald.²⁴

24 Tuinman I. nal. bl. 13.

Afrijden.

Het moet er zoo op afrijden.²⁵

25 Winschooten bl. 208. Tuinman I. nal. bl. 23.

Afschepen.

Iemand ergens mede afschepen.²⁶

26 Winschooten bl. 5. Tuinman II. bl. 82. v. Eijk I. bl. 50. v. Lennep bl. 7. Harrebomée Kind bl. 226.

Afschieten.

Wel spannen helpt niet; het hangt al aan wel afschieten.

Afslaan.

Zij slaat niemand af.²⁷

Zoet afslaan is half toezeggen.²⁸

27 Adag. quaedam bl. 56.

28 Zoet bl. 15. v. Alkemade bl. 12.

Afsnoepen.

Dat is hem afgesnoept.

Afspinnen.

Het is niet al gewonnen, Al is het afgesponnen.²⁹

29 Gheurtz bl. 69.

[p. 4]

Afstuiven.

Daar kan wel wat op afstuiven.

Aftakelen.

Hij begint af te takelen.¹

1 v. Eijk I. bl. 136, nal. bl. 52. v. Lennep bl. 6.

Aftroeven.

Dat is hem afgetroefd.

Aftuigen.

Hij tuigt af.²

[Dat wil zeggen: zijne ziels- of ligchaamskrachten begeven hem, ook wel: zijn geldelijk vermogen vermindert. In gelijken zin zegt men: Hij begint af te takelen. Een afgetuigd of afgetakeld schip, dat is: een vaartuig, waarvan het staand en loopend want is afgenomen, is niet meer voor de vaart geschikt.]

2 v. Eijk I. nal. bl. 21.

Afvallen.

Als men te veel voorop laadt, valt het er achter weêr af.

Ga achterop zitten, dan val je er vóór niet af.

Gij zult voorop rijden, dan valt gij er achter niet af.

Wat schielijk groeit, valt schielijk af.

Afvuren.

Hij heeft afgevuurd.

Afwinnen.

Hij heeft het hem afgewonnen.

Afzagen.

Het is al geheel afgezaagd.

[Het is een oud, versleten, nietswaardig ding. De spreekwijze is afgeleid van eene oude viool, die, door het vele strijken (zagen genoemd) haren liefelij ken klank heeft verloren.]

Afzakken.

Hij zakt af.

[Op het woord anker komt deze spreekwijze reeds als deel voor van het spreekwoord: Zijn anker houdt niet: hij zakt af.]

Afzien.

Gij moet lang zien, eer gij mij wat afziet.³

[Men zegt dit tot iemand, die ons herhaaldelijk aanziet, zonder dat er eenige reden voor is. Die met dit zeggen geen genoegen neemt, antwoordt dan: Hij zal er het mooi niet afkijken.]

3 Campen bl. 47.

Antwoorden.

Kwalijk verstaan doet kwalijk antwoorden.⁴

Zoet vragen maakt zoet antwoorden.⁵

[Men geeft hier op gelijke wijze te kennen, dat men eene goede ontvangst te wachten heeft, wanneer men zelf iemand vriendelijk te gemoet treedt, als zulks geschiedt door het spreekwoord: Zoete aanval maakt zoet antwoord.]

4 Motz bl. 59, 69. Gruterus II. bl. 161. Mergh bl. 37.

5 Wijsheid bl. 141.

Apegapen.

Hij ligt op het apegapen.

[Hij ligt op sterven.]

Arbeiden.

Goed gebeden is half gearbeid.

Hij heeft er niet zeer om gearbeid.⁶

Naardat hij er al lang aan gearbeid heeft, is het daarom niet te beter.⁷

6 Campen bl. 66.

7 Campen bl. 78.

Avonturen.

Die niet avontuurt, die niet heeft.⁸

Die niet avontuurt, wint ook niet.⁹

8 27 en 31 Oct. Gruterus I. bl. 99. Sancho-Pança bl. 27.

9 Motz bl. 60. Zegerus bl. 61. Gruterus II. bl. 167. Mergh bl. 44. Adag. quaedam bl. 21. Adag. Thesaurus bl. 12, 21.