Bouwen en afbreken

[p. 13]

Bouwen

waarom bouwt de mens? om een dak boven zijn hoofd te hebben. Om zichzelf en zijn bezit te beschermen tegen het geweld der elementen, tegen roofdieren en de rooflust van zijn soortgenoten. Hij bouwt om te wonen, d.w.z. om aan zijn leven een vast middelpunt, een zekere continuïteit en duurzaamheid te geven; de mens die bouwt zegt als het ware: hier ben ik en hier blijf ik, ik wil niet meer de speelbal zijn van de luimen der natuur maar zelfstandig mijn plaats in het leven bepalen. Daarom is het bouwen de primaire voorwaarde voor het ontstaan van iedere cultuur; de mens die gebouwd heeft, die woont, heeft zich onafhankelijk gemaakt, hij heeft een eigen, menselijke, ruimte geschapen waarin hij vrij is zijn leven naar eigen goeddunken in te

[p. 14]

richten. Wat echter nog veel belangrijker is dan de ruimteschepping is de daarmee gepaard gaande verovering van de tijd. De nomadische mens leeft in het heden, hij kent geen verleden en geen toekomst. Hij is geheel afhankelijk van de natuurlijke omstandigheden en de grillen der elementen; hij is voortdurend bezig naar nieuwe jacht- en weidegronden te zoeken of oorlog te voeren en besteedt aan deze bezigheden al zijn energie, zodat hij geen tijd - geen vrijheid, geen psychische distantie - heeft voor zelfbezinning, voor kunst, wetenschap, filosofie, ethiek, want al deze dingen vinden hun oorsprong in een bepaalde verhouding tot de tijd, een verhouding die pas door en ten gevolge van de activiteit van het bouwen ontstaat.

Toen de mens begon te bouwen, vond hij daarmee de toekomst uit. Bouwen is niet, zoals men zou denken, in de eerste plaats een kwestie van ruimtelijke ordening: het is vóór alles een ordening in de tijd. Bouwen is vooruitzien. De mens die voor het eerst bouwde, voegde aan zijn bestaan een heel nieuwe dimensie toe: de toekomst als een leefbare categorie, als een tweede werkelijkheid die de werkelijkheid van het hier-en-nu in belang verre overtrof. Hoezeer het bouwen primair met de tijd en niet met de ruimte is verbonden, blijkt wel uit het feit dat de taal een op het eerste gezicht geheel andersoortige activiteit eveneens met het begrip ‘bouw’ karakteriseert, n.l. de landbouw. Al heeft de landbouw natuurlijk ook tot op zekere hoogte met ruimtelijke ordening te maken, het typische kenmerk is hier toch de tijdelijke betrekking, het macht uitoefenen over de toekomst: zaaien om te oogsten. Wat het bouwen met stenen en het verbouwen van graan gemeen hebben is wat men met een modern woord ‘planning’ noemt: het zich toeeigenen van een ‘tweede wereld’, een onzichtbare wereld die echter toch hanteerbaar blijkt - de toekomst.

In dit licht gezien is het duidelijk dat onze uitgangsdefinitie: de mens bouwt om een dak boven zijn hoofd te hebben, in zijn utilitarisme zeer éénzijdig is. Trouwens, hebben tempels, kerken, grafmonumenten en soortgelijk niet-utilitaristische

[p. 15]

bouwwerken niet ten allen tijde tot de belangrijkste voortbrengselen van het menselijke ‘bouwinstinkt’ behoord? De oudste nog overeindstaande bouwwerken zijn de pyramiden: grafmonumenten dus; het mooiste bouwwerk ter wereld is ook alweer een gedenkteken: het mausoleum Tadj-Mahal, dat de grootmogol Djahan ter nagedachtenis van zijn echtgenote liet bouwen. Maar ziet men het bouwen eenmaal als een beïnvloeden, een in-bezit-nemen van de toekomst, een ontsluiten als het ware van een tweede werkelijkheid, dan heeft men daarmee de gemeenschappelijke noemer gevonden waaronder alle bouwactiviteiten kunnen worden samengevat. Men stelle zich voor wat deze ontdekking van een tweede wereld, waar de mens in zekere zin macht over kan uitoefenen, voor de primitieve mens betekend moet hebben. Hoever strekt de toekomst, die men door de activiteit van het bouwen magisch kan beïnvloeden, zich uit? Verder dan de dood misschien? Maar in dat geval zou men zich door een grafmonument te bouwen ook van een toekomstig leven kunnen verzekeren. En die tweede wereld, wat is dat voor een soort wereld? Door wat voor machten wordt deze onzichtbare wereld van de toekomst, die niettemin voortdurend in de zichtbare wereld ingrijpt, geregeerd? Het is weer niet toevallig dat de oudste tempels, die van de Babyloniërs, tevens sterrewachten waren en dat de oudste wetenschap, de astrologie - de wetenschap van de wetten die de toekomst regeren - op de bouwkunst berust: mèt het bouwen is de relatie tot de tijd gegeven. En het is waarschijnlijk niet overdreven te zeggen dat de hele ontwikkeling van de religieuze voorstellingswereld, die immers uit de ervaring van een andere, grotere, meer omvattende wereld voorkomt, rechtstreeks samenhangt met de menselijke bouwactiviteit. De nomadische volkeren, die noch de landbouw noch de huizenbouw kennen, hebben geen of slechts een zeer rudimentaire vorm van godsdienst.

Dit magische karakter van het bouwen, waardoor men in contact staat met een andere, onzienlijke wereld, heeft tot gevolg dat het bouwen van oudsher door een sacrale sfeer

[p. 16]

omgeven is en zowel tot een verhoogd zelfbewustzijn - het bouwen is de kunst der koningen, bouwen geeft macht en gezag - als tot allerlei angstreacties aanleiding heeft gegeven. De legende van de toren van Babel is in dit opzicht tekenend: met de bouwkunst is de mens een als het ware bovennatuurlijk machtsmiddel gegeven, maar hoever kan hij gaan in het uitoefenen van die macht? Zullen de verborgen krachten van de andere wereld, wanneer hij er een té onbescheiden gebruik van wil maken, zich niet op zeker ogenblik tegen hem keren?

In alle tijden en bij alle volken is het bouwen, niet alleen van tempels maar ook van woonhuizen, een magisch-rituele aangelegenheid geweest; er werden offers bij gebracht, mensen of dierenoffers, vaak werd een dier levend in de fundamenten begraven en tot nu toe bestaat in vele landen het gebruik om bij de bouw van een huis een haarlok, eetwaren, vaatwerk of ook wel (in Boelgarije bijvoorbeeld) de schaduw van een mens in te metselen. Uit al deze voorbeelden blijkt hoezeer het bouwen van ouds als een bezigheid beschouwd is, die op een of andere manier een sacraal karakter draagt, in welk opzicht trouwens nog altijd de ceremonie van de eerste-steenlegging duidelijke taal spreekt, om nog niet eens de vrijmetselarij te noemen waarin de relatie van troffel en schootsvel tot de onzienlijke wereld wel zeer duidelijk is gegeven. En tenslotte: men behoeft slechts een kind met een blokkendoos bezig te zien om te beseffen dat het ‘bouwen’ niet zomaar een zakelijke techniek van opeenstapelen is, maar een psychische functie die anthropologisch van het grootste gewicht is: in het spel met de blokken, die niet voor niets tot het allereerste speelgoed van het kind behoren, gaat er een hele geestelijke horizon open.

Het bouwen is misschien wel de meest fundamentele cultuurdaad van de mens: in en door de bouwactiviteit opent zich die tweede wereld van duur, stabiliteit en wetmatigheid die de grondslag vormt van alles wat kunst, religie en wijsheid heet.

paul rodenko