Bouwen en afbreken

[p. 17]

Het geweten in den handel

in het geweten is het appèl op het subjectieve, onherhaalbare en stille weten in ons. En gewetensvrijheid betekent de erkenning van dit onherleidbare gegeven als feitelijkheid, los van redelijkheid of accepteerbaarheid. Het geweten is vrij suspect wanneer de practische aspecten der dingen in een samenleving zwaarder gaan wegen dan de ideële; suspect althans wanneer het niet conform is aan de communis opinio. Een gemeenschap die de gewetensvrijheid in haar banier heeft geschreven is daarom nog geenszins werkelijk tolerant. Alles wat in de banieren dezer wereld geschreven staat is suspect, omdat legalisering door de wereld onherroepelijk profanering, aanpassing betekent, of wij het willen of niet. Immers, niet alleen papier is geduldig, ook banieren zijn geduldig. De leuze is propaganda, het is een soort

[p. 18]

grootste gemene deler en ook al spreekt men van groepsgeweten, het betekent in feite devaluering, omdat de harteklop, het individueel reageren werd uitgebannen. De cardiologie mag een zéér geperfectioneerde wetenschap zijn - en wel niemand zal wagen dit te ontkennen - maar tevens blijkt de armoede der normatieve kennis daarin. Geen cardioloog immers kan uitspraken doen omtrent de meest wezenlijke kern van ons hart: is het oprecht liefhebbend, is het werkelijk gelovig! Men glimlacht over zoveel onnozelheid inplaats van te schreien over een dergelijke ont-zielde wetenschap. Is dat niet typerend?

Handel is gebaseerd op behoefte en valuering van tenminste twee partijen, dat is altijd zo geweest. Maar tegenwoordig is het zo dat wij - meer dan ooit tevoren - behoeften kunnen kweken, in staat zijn mensen zó te beïnvloeden, dat deze - in de illusie van vrije keuze - beslissingen nemen, stappen doen. Dit geldt voor de consumptiesfeer en ver daarbuiten. Het is zo stil-subtiel dat men er eigenlijk niet over mag spreken. Hoe ook, de bevrediging van de behoefte van de consument - hetzij deze geleidelijk gegroeid is dan wel bewust gecreëerd - is economisch een concrete zaak, een taak.

Spreken wij over slaapmiddelen. In deze nerveuze, onrustige, opgejaagde, gespleten en bezeten wereld - wij menen het reeds lang te weten - is de vraag naar de consumptie van deze goederen groot en groeiend. Een apotheker een handelaar in verdovende middelen te noemen zou echter wel bijzonder onaardig zijn. Maar als wij het aantal der zenuwpillen en slaapmiddelen alsook de tranquillizers konden zien, dat jaarlijks als symptomatische therapie werd verstrekt en geconsumeerd - en wij artsen helpen hieraan in aanzienlijke mate mede - dan zouden wij hevig schrikken. Schrikken omdat de vraag zó groot is maar ook, omdat het aanbod, het middel dat de rust moet brengen, wel verdoft en verdooft, maar de oorzaak, de kern van de onrust, niet vermag te bereiken. Maar wie onzer verguldt géén bittere pillen?

Denken wij eens over de bakker: wanneer het brood zo wit

[p. 19]

is, dat de overgrote meerderheid der vitaminen eruit verwijderd zijn en de mensen dan, ondanks propaganda voor volkorenvoeding, liever wittebrood dan bruinbrood eten - het tot zich nemen van het smetteloos witte heeft zeker symbolisch zuiverende, reinigende waarde, of men het zich bewust is of niet - dan kan men lang of kort praten, maar de realistische opvatting van handel eist eenvoudigweg dat de bakker wittebrood bakt. Doet hij dit dan à contrecoeur, of misschien zelfs met bloedend hart, dan moet men dit sociaal psychiatrisch betreuren: de man zou er psychosomatische klachten van kunnen krijgen. Maar wie van ons weet niet van zoete broodjes bakken een en ander af?

Snakken wij niet allen naar een huis, een werkelijk thuis? Hoe prettig voor de woningbouwer, de architect en de aannemer, ons onderdak te kunnen brengen! Maar laten wij terdege weten: geen sterveling kan ons geborgenheid geven. Geborgenheid is niet te koop, wel de illusie van geborgenheid, maar dat blijkt dan ook - steeds weer - illusie te zijn. Geld geeft geen geluk, meent de volksmond, maar, voegt men eraan toe, het is maar wàt gemakkelijk. Doch dat er in al onze bezittingen bezetenheid schuil gaat, dat wij de slaven van onze dienaren zijn geworden - om een woord van prof. van der Leeuw te gebruiken - dat ontgaat ons. Het is dan ook een ongeriefelijk weten, het is wel het tegendeel van een behaaglijke vooruitgang het te weten, het is niet iets waarmede wij elkaar gelukwensen, bepaald geen trouvaille. Het is een smartelijk weten, het isoleert, het ontneemt ons de illusie van geluk-in-gedijen, van menselijker worden in meer hebben. Het doet ons beseffen dat het enige waarom het gaat, altijd weer, het zijn is en dat is nu juist niet in quanta te vergaren, het is het on-beschrijflijke, de kwaliteit.

De managers disease, de ziekte waarover men graag spreekt, is de uiting van deze verloochening van zijn door het flonkerend Ersatz hebben, verloochening totdat het hart ervan breekt...... Het is de uiting van het versjacheren der irrationale gegevens teneinde met de rationele zaken beter overweg te kunnen, het is de verslaving aan de meetbaar-

[p. 20]

heden, omdat de onmeetbaarheden zo weinig tastbaar zijn, zo weinig concreet zijn.

De wereld waarin de bepaalbaarheid der optieken hoger aan de markt staat dan de zo zeldzame en onvatbare visie - commissies komen altijd met meerderheidsadviezen en meerderheid en gemiddelde mogen practisch en nuttig genoemd worden, het is alles tevens armzalig - in deze wereld kent men het visioen als onderdeel der godsdienstgeschiedenis, als psychologisch phenomeen, opmerkelijk voor psychiaters. Spaar ons voor het visioen, wij zouden immers outcasts zijn, alle formele welwillendheid ten spijt?

Onzalige illusie, dat U, spirituele lezer, en ik, niet zouden handelen. Reeds in den aanvang der tijden meende één zijn handen in onschuld te kunnen wassen. De formeel-juridisch benadering - de abstractie, wèg van het hic et nunc, wèg van het levende ver-antwoorden - stelde hem daartoe ruimschoots en glansrijk in staat.

Bedoelen wij het soms niet goed? O neen, onze bedoeling is steeds vrijwel dierbaar, slechts overtroffen in dierbaarheid door de formulering van onze bedoeling. Onze samenleving moge hogelijk gesocialiseerd zijn, maar het levend weten dat socius vriend betekent is verder weg dan ooit, nu wij vrijwel alles kunnen delegeren aan één der talrijke sociale apparaten die de ingewikkelde structuur der gemeenschap in evenwicht heten te houden.

De krant die wij lezen vertelt ons dingen die men actueel noemt, doch de zo geheten actualiteiten plegen morgen verouderd te zijn. Maken ze ons gelukkig? Zou werkelijk geluk dan òòk morgen verschraald zijn? En nu doel ik nog niet eens op de fraaie slogans der reclame, die ons in staat stellen de weg te vinden om een echte heer te zijn - eindelijk dan toch! - een echte diplomaat en zoveel moois meer, maar die ons stelselmatig vervreemden van dat éne dat echt onze opgave is: in vertrouwen de eigen simpele weg te gaan. Want al hetgeen hoog aan de markt staat in onze succesvolle gemeenschap kan wel nimmer datgene zijn wat stille opgave is voor Uw en mijn leven.

[p. 21]

Verloren is gegaan dat leven betekent: kunnen sterven. Laten we beter niet over de dood spreken, het is onprettig. We moeten het doodgaan maar zolang mogelijk uitstellen. Alsof ooit zin werd gegeven aan enig leven door de lengte der dagen! En, als de dag komt met het uur U, waar blijven dan comfort, gezelligheid, auto, huis en boeken? En waar blijkt dan de zin van onze handel en wandel te liggen? Dienden wij de medemens werkelijk, zochten wij hem bij te staan in zijn nooddruft, of hielpen wij hem in illusie te geloven? En we vinden soms steun bij uitspraken als: mundus vult decipi. Met geestelijke waarden wordt evenzeer reclame gemaakt. Men moet het de mensen niet onnodig moeilijk maken, heet het dan. Maar welke sterveling weet de zin van onze moeilijkheden, van de doorn en de zweer, de steen en de wonde, de honger en de dorst?

Wij allen die verstrikt zijn in de vooruitgangsdogmatiek, die meedeinen met de melodie der meerdere verzadiging, die metterdaad geloven dat in gevuldheid ooit volheid zou worden gegeven, wij allen hebben in handel en wandel deel aan onze wereld van prosperity. En zò zijn wij doordrongen van het goede recht van ons handelen dat wij niet willen geloven dat wij telkenmale doof blijken voor de stem die op dat andere appelleert.

In het jaar 1125 stierf Wladimir Monomach, heerser over Rusland, in zijn testament wordt uitgesproken wat sedertdien vrijwel verloren ging: Bedenk, dat rijkdom van God komt en U slechts voor korte tijd gegeven is. En omstreeks het jaar 1300 was het dat Meister Eckehart predikte over die kooplieden die wij kennen als de wisselaars in de tempel. Wie zijn dat? vraagt hij. Wel, het zijn goede lieden, het zijn de harde werkers, de mensen die veel verplichtingen vervullen en dan natuurlijk ook enige rechten menen te mogen laten gelden. Das ist im groben Sinn zu verstehen, denn sie wollen das eine um das andere geben und wollen auf solche Weise markten mit unserm Herrn. Dit behoeft geen toelichting.

Het geweten in onze handel en wandel, dat is het waarop het aankomt. De accountant kan de zaak losprepareren van

[p. 22]

ons persoonlijk bestaan, zoals steeds in formele benadering het pars pro toto schijnt te kunnen gelden. De mens echter is ten diepste verantwoordelijk in zijn totaliteit. Ergens staat: Verantwortung ist der Nabelstrang zur Schöpfung. Ook met het geweten kunnen wij handelen. Ieder handele echter naar zijn geweten.

r. fentener van vlissingen