Bouwen en afbreken

[p. 39]

Pioniers

een pionier is een baanbreker, een voorloper, en pioniers zijn er geweest sinds het ogenblik, dat mensen zich begonnen af te vragen, wat er toch eigenlijk achter de horizon lag. Wat daar verborgen was. Of daar óók mensen waren, net als zij, of er óók land was, of misschien alleen maar de lege zee.

Over de allervroegste ervaringen van de allereerste pioniers is niets bekend. Hun avonturen, die adembenemend geweest moeten zijn, omdat ze de eersten waren die het waagstuk ondernamen, zijn nooit beschreven in journalen, boeken of rapporten. Er is echter niet veel verbeeldingskracht nodig om te beseffen, dat dit soort avonturen verschrikkelijk moet zijn geweest. De bekende Amerikaanse schrijver Willem van Loon, Nederlander van geboorte, heeft het, naar onze smaak, het treffendst uitgedrukt op deze wijze, toen hij het had

[p. 40]

over pioniers, die op zee een poging ondernamen ander land te vinden: ‘De geschiedenis van de zeevaart is een geschiedenis van menselijk heldendom en martelaarschap, en de folterkamers, waarin zij, die de Goden van Tijd en Ruimte trotseerden, hun straffen moesten ondergaan, werden schepen genoemd’.

Pioniers waren er altijd en ze zullen er ook altijd blijven. Ook Nederlandse pioniers. Wie de geschiedenis van dit land en dit volk naslaat, komt tot de conclusie dat er zowel in tijden van nationale hoogconjunctuur als in tijden van verval baanbrekers zijn geweest. Er waren er zoveel, en ze waren er zo vaak, dat men zich gaat afvragen of juist dat pionieren niet een karakteristieke eigenschap van ons volk is. Waarschijnlijk is dat inderdaad het geval.

De vaderlandse geschiedenis is voor een groot deel een pioniersgeschiedenis. Sinds het ogenblik dat de Hollanders leerden ‘'t Zeewaert inkijcken’ (tegenwoordig gebruikt men de term ‘zeebewust worden’) verloren ze iedere vorm van honkvastheid. Ze trokken de onbekende, onverkende wereld in, en merkten dat heel wat terra incognita nog verdeeld moest worden. Het wèrd verdeeld, en onze verre overgrootvaders zorgden er voor dat ze er bij waren, voor alles al door anderen verdeeld was. Zo ontstond een imperium, maar over dat soort dingen kan men tegenwoordig, als erfelijk belaste natie, nu er opnieuw verdeeld wordt, beter zwijgen; hoogstens fluisteren.

Toen er niet veel meer te ontdekken en te verdelen was, zocht het Nederlandse pioniersbloed andere wegen. Er ontstond een nieuw soort pioniers: de wetenschappelijke, de technische, de artistieke pionier en nog wel andere soorten en variëteiten. De emigrant is er ook een. Wie emigranten in de familie heeft, kan weten hoe hard dit soort pionierschap is. Wij liepen er eens een tegen het lijf, die het lot van de gemiddelde emigrant-pionier wel aardig onder woorden bracht: ‘de eerste generatie spit de grond, de tweede zaait en pas de derde oogst’. Het is niet opwekkend, maar het komt er wel vaak op neer.

[p. 41]

Pionieren was nooit het werk van doorsnee-mensen. Het was, en is, werk voor de besten, zowel in fysiek als geestelijk opzicht. Pionieren kan alleen hij, die bereid is een offer te brengen. Wie dat offer met inspiratie, met enthousiasme, met geloof vooral, kan brengen, is het goede voorbeeld van de pionier.

Pioniers worden nooit gemaakt. Er is geen school, geen opleiding, geen cursus die ze aflevert. Men is het. Men wordt als pionier geboren. Men moet er een ontelbaar aantal praktische karaktereigenschappen voor bezitten en daarenboven nog iets, waar ik nog nooit een goed Nederlands woord voor heb kunnen vinden: ‘Fernweh’. Dit is een begrip, dat men bij de Noren vaak tegenkomt en ook wel bij Nederlanders. Een trek, een hunkering om weg te gaan. Precies het tegenovergestelde van heimwee dus. Er zijn óók mensen, die aan ‘Fernweh’ en heimwee tegelijk lijden. Ze zijn niet te benijden.

Nederland bezit ook nu zijn pioniers. Naast de emigrant is daar bijvoorbeeld de kolonist, die in een vreemd land of een ver verwijderd deel van het Koninkrijk een bestaan probeert op te bouwen. Of de Nederlandse bestuursambtenaar, vertegenwoordiger van het overheidsgezag in onze overzeese rijksdelen. En behalve bestuursambtenaren kan men in één adem noemen: medici, landbouwdeskundigen, zendelingen, missionarissen, ethnologen, militairen, en mensen die gewoon trachten een zaak of bedrijf op te bouwen, ergens aan de zelfkant van hetgeen wij ‘de beschaving’ plegen te noemen. De laatste categorie komt men overal op deze planeet tegen. Wie veel reist kan er over meepraten. Nederlanders ontmoet men op de onmogelijkste plaatsen: in het uiterste Noorden, maar óók in het verre Zuiden. En bovenop de evenaar. Het merkwaardige feit valt daarbij te constateren, dat het verreweg de meesten goed gaat. Zij slagen. Zij overwinnen de moeilijkheden, lossen de problemen op en verrichten het onvoorwaardelijk aan pionieren vastzittende zware werk

Met een vertegenwoordiger van deze laatste categorie spraken wij nog niet zo lang geleden. Iemand, in dienst bij een bouw-

[p. 42]

maatschappij. Toen hij voor zijn bedrijf naar Zuid-Afrika werd uitgezonden, naar een plaats in Noord-Rhodesia, in de schaduw van de Belgische Congo, een graad of twaalf onder de evenaar, was die plaats, Ndola, nauwelijks wat men gewoonlijk onder een plaats verstaat. Het was meer een oord zoals men zich herinnert uit de vroegere wildwestverhalen: een doorgangshuis, een tijdelijke pleisterplaats voor allerlei zonderling volk. In enkele jaren groeide echter uit dat onbekende, ergens in dat mateloos grote werelddeel verloren plaatsje Ndola de stad Ndola.

De man die daar heenging om er huizen, kantoren en winkels te laten bouwen, had het niet gemakkelijk. Hij werd voor alle denkbare en ondenkbare moeilijkheden geplaatst en zijn echtgenote voor weer geheel andere. Neem alleen het water. Om het te drinken moest het eerst tweemaal worden gekookt, daarna gefilterd en tenslotte gekoeld. Er was een electriciteitsbron, doch die werkte aanvankelijk alleen maar in theorie. Er was geen riolering.

Andere dingen waren er wel en zelfs in uiterste verscheidenheid. Mieren bijvoorbeeld, die zich in gesloten slagorde op het moeizaam verworvene plachten te werpen. Enorme spinnen. Malaria. En meer van dat.

Er was ook nog zoiets als een personeelsprobleem in een gebied, waar men één blanke op twintig kleurlingen telt. De man zei ons dat hij per jaar duizend arbeiders in dienst had, doch er vijfduizend had bezeten. Die andere vierduizend waren gekomen en maar weer gegaan gedurende dat jaar... Met veertig man begon hij daar te pionieren. De lange, eindeloos lange weg, die het materiaal moest afleggen, is voor normale Nederlandse bouwbegrippen onvoorstelbaar. De veertig man van de bouwonderneming zetten zich echter schrap en begonnen de strijd tegen alle zwarigheden. Die strijd leverde nieuwe huizen, nieuwe bedrijven, nieuwe kantoren op. Ze staan er nu, waar kort tevoren nog rimboe, wildernis was. Wat daar staat is het concreet bewijs van wat pioniersgeest vermag.

Als U nu denkt dat die veertig Nederlanders van Ndola, van

[p. 43]

wie wij er één spraken, avonturiers zijn, dan vergist U zich. Het zijn pioniers, maar noch het woord ‘pionier’ noch het woord ‘avonturier’ zal ooit over hun lippen komen. Die woorden worden alleen maar gebruikt door schrijvers, journalisten en vervaardigers van filmscenario's. Het zijn, en zo voelen ze zich ook, alleen maar werkers, bouwers. Werkers op een moeilijke, wat eenzame post, maar zonder uitzondering vervuld van de gedachte zich niet door natuur, klimaat of wat dan ook te laten verjagen.

Wij vroegen onze zegsman, of hij naar verlof en pensioen verlangde. Hij schudde het hoofd en zijn commentaar op onze vraag was alleszeggend: ‘het is zo plezierig een land mee te helpen opbouwen en tenslotte ligt dat werk Nederlanders’.

Dit is een tijd, waarin men wel iets merkt van wat we een nationaal minderwaardigheidsgevoel zouden willen noemen. Een tijd, waarin men twijfel merkt aan die eigenschappen van ons volk, die het eenmaal vermaard maakten in vijf werelddelen. Wij geloven dat die twijfel er niet behoeft te zijn. Omdat er, ook in deze jaren, nog zoveel Nederlandse pioniers, waar ook ter wereld, bezig zijn. Nogmaals, een pionier is een baanbreker, een voorloper. Hij maakt een bruggehoofd ergens in een niemandsland. Hij begint, waar vóór hem nog niet eerder begonnen werd. Zolang dit land, dit volk nog zoveel pioniers oplevert, behoeven wij niet te vrezen voor de toekomst.

Onze pioniers redden het wel. Als het moet, zoals een oud-vaderlands gezegde het zo treffend opmerkt, ‘met brandende zeilen dwars door de hel’. Soms is die hel de zee, soms het onderontwikkeld gebiedsdeel. De ene maal een stuk onbetreden wildernis, de andere maal een cultureel of wetenschappelijk nog onverkend terrein. En ook wel eens: Ndola, twaalf graden onder de evenaar.

anthony van kampen