De geest van tegenspraak

[p. 33]

Macht blijft zichzelf gelijk

Er zijn twee wegen, twee hoofdwegen, om het fenomeen van de macht te benaderen: een mystieke, om niet te zeggen metafysische, en een nuchtere en zakelijke, misschien zelfs wel platvoerse. Intellectuelen met Burckhardt aan het hoofd (‘Macht ist an sich böse’) kiezen gewoonlijk de eerste, en wanneer zij romans of toneelstukken schrijven, gaan zij bij voorkeur naar het verleden terug: toen waren er nog almachtige koningen en kon een ‘éminence grise’ zijn raadselachtige en sinistere rol op de achtergrond spelen: arm volk! stomme overheersten!

Maar de koningen zijn weg en voor zover zij nog bestaan moeten zij nog méér gehoorzamen dan de gewone stervelingen, want het protocol heeft inmiddels de almacht overgenomen. Wie nemen nu de beslissingen? De leiders. Het woord heeft een enigszins nare bijsmaak bijgekregen, sinds ook in ons midden een Leider is opgestaan, maar wij behoeven vanwege de karikatuur van een reële toestand die toestand zelf nog niet de desavoueren. Leiders hebben wij nu eenmaal, en leiders zijn ook nodig - niet alleen op politiek gebied. Zo komen wij hen dus in het dagelijkse leven tegen, juister gezegd: wij krijgen dagelijks met dingen te maken, die tot beslissingen van hen te herleiden zijn, en soms ook zien wij hen realiter, van aangezicht tot aangezicht. Er valt niets bijzonders aan hen op te merken, behalve misschien dat hun pak een weergaloos goede coupe vertoont, of dat zij bijzonder kalm en beminnelijk zijn, of ook wel precies het tegenovergestelde. Maar het feit alleen, dat wij dit opmerken en er ons rekenschap van geven, is op zich zelf al welsprekend. De man, zo voelen wij, belichaamt macht. Die hand die een ogenblik lang, zacht en toch ferm, in de onze ligt, kan diezelfde middag een besluit tekenen, waarvan wij de gevolgen aan den lijve zullen bespeuren. Natuurlijk zegt dit niet veel: een automobilist die ons over vijf minuten aanrijdt, dringt ons zijn bestaan nog drastischer op. Maar daartoe heeft hij geweld nodig - die ander niet.

[p. 34]

Ik denk, dat dit wel een der voornaamste oorzaken van de fascinatie is, die van de macht uitgaat: deze combinatie van onlichamelijkheid en uitwerking, van abstractie en soliditeit, van anonimiteit en bonhomie. Niemand, of bijna niemand, weet, wie er achter zit, wanneer de olieprijs een paar cent naar boven gaat. Niemand weet, aan wie precies het te danken is, dat X wel naar voren wordt geschoven, en Y niet. De leiders weten het, maar glimlachen fijntjes. Vaak genoeg steekt er niets achter en heeft alleen de euforie van de een of de verkoudheid van de ander de doorslag gegeven; hetzelfde kan gebeuren op de voetbalclub waarvan u donateur bent, of in het oudercomité. Zouden de zaken, zo vragen wij ons af, veel anders toegaan, wanneer er departementale beslissingen worden genomen, dan wanneer de lokale sporteer op het spel staat? Dit is niet oneerbiedig of rancuneus bedoeld: de proporties blijven wel degelijk in acht genomen. Kassner heeft eens gezegd, dat de bediende uit een knopenzaak, die met de dochter van de eigenaar trouwt en overal filialen sticht, dezelfde handlijn als Napoleon kan hebben. Mensen worden niet anders, doordat zij in het groot gaan handelen. Macht blijft zichzelf op elk niveau gelijk.

De ware leider ziet dit ook in. Toen generaal de Gaulle een paar jaar geleden een niet zo hoge, maar bekwame ambtenaar tot de post van gouverneur-generaal van Algerije riep, voegde hij de man op diens bezwaren een geruststellend: ‘Vous grandirez’ toe. Maar al zijn de leiders dus min of meer als wijzelf (iedereen zit weleens in een commissie of bestuur), toch verschillen zij ook inderdaad van ons. En hier ligt het punt van waaruit wij naar het mysterie of naar de materie kunnen vertrekken. Het laatste lijkt mij het veiligst, want het is in de praktische werkelijkheid, en niet in de speculatie, dat wij de leider gewoonlijk ontmoeten; en wij zouden zelfs kunnen zeggen, dat het voornaamste onderscheid tussen hem en ons hierin ligt, dat hij er een eminente werkelijkheidszin op na houdt, waar wij beschouwelijk zijn, dat hij doet, handelt, toetast, waar wij voornamelijk dralen. Voor een nadenkend mens schijnt zo'n vastberaden verschijning iets fascinerends in zich te bergen - jammer dat dit compliment niet wederke-

[p. 35]

rig is: de meeste managers slaan de intelligentsia niet hoog aan. Hoeveel gedachten zal Stalin bij zijn leven aan de intellectuelen gegund hebben? Maar hijzelf verschaft nu nog, tien jaar na zijn dood, voedsel aan talloze gissingen en voorstellingen, die alle, direct of indirect, met het vraagstuk van de macht te maken hebben. Een troost: de gehoorzamen behoort ten slotte de macht over hun gedachten, en niet het recht daarop alleen.

Gedachten zijn tolvrij, luidt het oude gezegde. En zo kunnen én nuchterling én mytholoog gelijkelijk kijken en concluderen en een reservatio mentalis maken. Ook als zij de leider bewonderen, dan nog wantrouwen zij de macht. In de geest stel ik mij die niet-leider bij uitnemendheid, de intellectueel voor, die, temidden der machthebbers, als secretaris gehouden is hun beslissingen te notuleren. De oude Egyptische Schrijver, waakzaam, een en al oog en oor, maar het hart vol dromen en het hoofd vol kritiek, herleeft. ‘Zouden wij niet in het belang van de mensen zelf...?’ hoort hij zeggen, en hij weet wat deze woorden inhouden, die hier aangaande de niét-machtigen gesproken worden. ‘Het lijkt me daar nog een beetje te vroeg voor,’ merkt even later een andere stem op. Oh, hij kent die stemmen, hij kent de mannen die bij die stemmen horen en ook al weet hij, dat de wereld niet zonder hen kan en dat alles wat zij doen en ondernemen, nuttig, noodzakelijk en vooral goedbedoeld is, toch kan hem opeens een rilling ten overstaan van die fikse, nooit twijfelende, nooit versagende, van geen nonsens wetende al-bereddering overvallen. Bijna zou hij de kant van de mystiek opgaan. Maar wat leerde Alain onder deze omstandigheden? Gehoorzamen en tevens verachten.