De geest van tegenspraak

[p. 39]

De vreemde werkelijkheid

In zijn gedocumenteerde en vermakelijke monografie, De Nederlander uiterlijk en innerlijk, maakt prof. Chorus de opmerking, dat onze romankunst niet veel te betekenen heeft dank zij het gebrek aan verbeeldingskracht van de meesten onzer schrijvers. Wij zijn, zegt hij, nog het best als ‘copiëerders des dagelijkschen levens,’ doch aangezien dit essentieel een binnenhuiskunst is, dienen wij ons hoofdzakelijk tot losse schetsen te bepalen. De Nederlanders zijn detaillisten en neigen tot omslachtigheid. Het grote gebaar, de stoutmoedige opvlucht, de speelse en vindingrijke fantasie ontbreken.

Dr. Chorus heeft gelijk: als men onze romankunst naast die van andere volken houdt, slaan wij een nogal armelijk figuur. Wij zijn ‘burgerlijk,’ en zullen dat voorlopig ook nog wel blijven, ondanks alle recente pogingen om de wereld en onszelf het tegendeel te bewijzen. Want het zit 'm niet in het gebruik van bepaald onnette woorden, noch in het beschrijven van scènes waarvan onze ouders en grootouders het kippevel gekregen zouden hebben. Ook dat behoort immers tot het door Chorus gewraakte ‘schilderen’ met de taal. Met dat al is het niet zo vreemd, dat wij als romanciers nooit ons beste beentje hebben kunnen voorzetten, want de roman mag dan een typisch burgerlijke kunstvorm heten, hij vraagt toch van de schrijver een zekere afstand van het leven. De romancier moet niet al te zeer detaillist willen zijn. Hij moet er zich bij kunnen neerleggen, dat in een roman hele stukken van de werkelijkheid overgeslagen worden en dat zijn figuren zich van het ene hoogtepunt naar het andere bewegen. De roman kan nu eenmaal niet stilstaan bij al die verrichtingen waaruit onze dag is opgebouwd, bij tanden die worden gepoetst en touwtjes die om pakjes worden gewonden, bij bezoeken aan de slager of de drogist, en het opzetten van theewater. Wie zich de moeite neemt, op het verschil tussen de eerste de beste romanheldin en zijn eigen vrouw te letten, zal kunnen constateren dat al de kleine dingen die het leven van een vrouw van vlees en bloed zo moeilijk kunnen maken, bij die

[p. 40]

schepping van de fantasie ontbreken. Nooit zal zij haar handschoenen verliezen of het gas vergeten uit te draaien, nooit vecht zij tegen het ijzeren ritme van de klok. En dan de gesprekken die in de romans worden gehouden: hoe geestig en betekenisrijk zijn zij, en hoe verstoken van alle samenhang en slappedanig is de conversatie die wij zelf voeren.

Het schijnt, dat de Nederlander, nuchter als hij is, zich niet erg goed met deze inconsequentie kan verzoenen. Hij houdt van gelijkenis en nauwkeurigheid en staat er dus op, als hij het doen en laten van mensen heeft te beschrijven, al die activiteiten, die, voor zover zij buiten de hartstochten om gaan, tot een onmiskenbare eentonigheid neigen, in extenso weer te geven. Dit kan er misschien nog wel mee door in een verhaal, maar in een roman wordt het vervelend. Vandaar dat het meestal zo'n moeite kost de indruk vast te houden die een Nederlandse roman op ons gemaakt heeft - de lange intervallen vol nietigheden en beuzelarijen, waaruit ons eigen leven voor het grootste deel bestaat, herinneren wij ons immers ook zo goed niet meer. Kortom, het leven in een roman dient een plan te hebben, en het is juist deze planmatigheid - per definitie een artificieel iets - die ons tegen de borst stuit.

In zekere zin zouden wij onze nuchterheid dus als een deugd kunnen beschouwen. Wij laten ons geen knollen voor citroenen verkopen, en als wij met een roman uit het buitenland op de knie, een situatie tegenkomen die wij niet direct met onze eigen ervaring kunnen rijmen, denken wij onwillekeurig: hoe kan dat nou! zulke dingen gebeuren immers niet. Het vreemde is evenwel, dat die dingen wél gebeuren en dat de uitheemse romanschrijver die zich niet heeft ontzien ze rustig op papier te zetten, achteraf hetzij psychologisch hetzij historisch gesproken gelijk krijgt. Toen in Nederland de naturalisten begonnen, schreef Dostojewski zijn profetische romans: niemand die het huidige geestesleven kent, zal willen ontkennen, dat in de geschriften van de Rus een realisme bedreven wordt, waarbij het onze, om het zacht uit te drukken, wat kabouterachtig aandoet. Toen ongeveer tien jaar geleden de roman van Walschap, Oproer in Congo, verscheen, waren er in ons land verscheidene recensenten die de Bel-

[p. 41]

gische schrijver van overdrijving en stemmingmakerij verdachten: maar de jongste gebeurtenissen hebben aangetoond, dat hij zich in zijn beschrijving van wat toen ‘plus vrai que réel’ kon zijn, zeer zeker niet heeft vergist. Dit alles heeft evenwel niet uitsluitend met het Nederlandse volkskarakter te maken, want het hier gesignaleerde verschijnsel, dat de werkelijkheid de fictie dreigt in te halen, is in feite universeel. Alleen worden wij in Nederland, met onze nuchterheid en realiteitszin, die zich maar het liefst op alledaagse en licht te verifiëren dingen richten, nog meer dan de bevlogenen van over de grenzen door de toeneming der ervaringsmogelijkheden in de hoek gedrukt.

Ook in het buitenland is een crisis van de roman gaande, dank zij de omstandigheid dat het leven in tal van opzichten veel vreemder dan de in boeken neergelegde fantasieën is geworden. Het vereist een meesterhand, het exotische van het een met het exotische van het ander in verband te brengen en feit en verzinsel zo te vermengen, dat een nieuwe, acceptabele - en boeiende wereld ontstaat. Zoals gezegd, zijn de mogelijkheden ontzaglijk toegenomen, en het zou dwaas zijn en van een ingeschapen armetierigheid getuigen, zich tot het ene thema van het bed te willen bepalen. Een notitie die ik dezer dagen bij Jacques Chardonne las, wijst ons op die mengeling van licht en donker, die het leven in onze dagen zo verwarrend kan maken. De auteurs die het volksmilieu beschrijven, zo zegt hij ongeveer, besteden erg veel aandacht aan het uiterlijke leven van hun personages, alsof het bestaan van die nederigen wel altijd zo bijzonder en pittoresk zou zijn. ‘Ik voor mij,’ zo vervolgt hij, ‘ben in mijn omgang met proletariërs eer getroffen geweest door de uitzonderlijke gecompliceerdheid van hun gevoelens. Ik stond met niets, met geen begrip of psychologie, tegenover de geraffineerdste raadselen en de ongelooflijkste subtiliteiten. Dit is wel zeker: denken en eruditie vereenvoudigen het hart.’ Je verzint niet gauw iets, zo kunnen wij hieraan toevoegen, dat vreemder is dan de mens. Daarom is het jammer, dat, met het hele spectrum van 's mensen doen en laten, denken en voelen, werkelijkheid en mogelijkheid voor zich, de romanschrijvers zich

[p. 42]

tot niet veel meer dan één ondervinding - en dan bij ons nog in een vrij triviaal aspect - hebben bepaald. De werkelijkheid heeft beter verdiend, zoals trouwens uit de paar grote boeken al kan blijken.