De geest van tegenspraak

[p. 90]

Verhoor in de galerij

De chemie kent stoffen van een dergelijke concentratie, dat een kleine hoeveelheid, in water geworpen, zich aan de gehele vloeistof meedeelt. De eerste lezers van de roman van Kafka, Der Prozess, hebben nooit kunnen bevroeden, dat het element dat hier aan den dag werd gebracht, zich later nog eens een keer in allerlei verdunningen zou laten bespeuren. Wat toen een zin- en genadeloze ondervraging was, het opjagen van een mens door anonieme verhoren, is thans een universeel verschijnsel geworden, dat wij als doodgewoon hebben leren aanvaarden. Maar het element is hetzelfde gebleven: iemand laat zich vragen stellen en een verhoor afnemen - een verhoor dat hetzij een uur of een paar minuten duurt, maar dat er desniettemin op gericht is bepaalde dingen te voorschijn te brengen, die de ondervraagde misschien liever voor zich had gehouden. Worden die dingen openbaar, dan acht men de ondervraging - ook wel vraaggesprek of interview geheten - geslaagd. Blijven zij waar zij waren, dan smaakt men nog altijd de voldoening, dat men een ander, zij het ook nog zo oppervlakkig, een tijdlang in de rol van gedaagde heeft kunnen zien.

Het grote verschil tussen K., de hoofdpersoon uit Der Prozess, en de talloze geïnterviewden van het ogenblik is natuurlijk hierin gelegen, dat K. langzaam maar zeker naar zijn macaber einde werd gevoerd, terwijl onze tijdgenoten er tamelijk gerust op kunnen zijn, dat het spel dat men met hen wenst te spelen, tam blijft. Die tamheid is intussen betrekkelijk. Wij hebben in ons land een paar specialisten die het in de kunst, hun slachtoffers te laten ‘afgaan,’ al een heel eind gebracht hebben, en het valt niet te ontkennen, dat hun bedrijf vaak pikant is om mee te maken. Wij kunnen het niet de aardigste menselijke trek noemen die ons op dergelijke momenten der waarheid doet gniffelen: leedvermaak, hoe begrijpelijk ook bij hen die in het donker staan, getuigt immers altijd van een zekere rancune. De bedrijvers van het spel hebben dan ook bij voorbaat reeds de lachers op hun hand, en

[p. 91]

aangezien zij in den regel meer van het gehalte van de achterban in zich hebben dan van dat der in het zonnetje gezetten, lijdt het geen twijfel of vele vragen zouden nooit gesteld worden, ware de galerij waarvoor gespeeld wordt niet zo goed gevuld.

Het grappige van de vertoning - en dat is dus ook wat er goeddeels de stekeligheid aan ontneemt - schuilt in de coïncidentie der belangen van beide betrokkenen. Want niet alleen de ondervrager rekent op zijn gehoor, de ondervraagde doet dat van zijn kant niet minder. Tot op zekere hoogte zal het hem zelfs onverschillig laten, wat de uitkomst is van het proces waaraan hij zich onderwerpt - zolang hij maar het gevoel heeft, dat men hem genoeg de moeite waard vindt om hem hiertoe uit te nodigen. Dit is de macht van de publiciteit, die de Amerikanen als eersten hebben onderkend en waarover Keyserling, na zijn bezoek aan de Verenigde Staten in 1928, reeds zulke behartenswaardige dingen wist te schrijven. ‘Ik ken u wel van de kranten’, zeiden de mensen daarginds tot de filosoof, terwijl zij hem stralend de hand schudden. De dag tevoren had de pers een venijnige aanval op hem geopend. Maar dat deerde niet: hij had daarmee bewezen, ‘in het nieuws’ te zijn. En zo zeggen onze ondervraagden op hun beurt: wij moeten wel. Moeten betekent dan zoveel als: de aandacht, aan ons besteed, verschaft ons de zekerheid, dat wij meetellen, dat wij sociaal nog leven.

Nu, Achilles en Alexander de Grote hebben er niet anders over gedacht. Roem en een kort leven gingen hun boven een in het verborgene genoten geluk. De publiciteitszoekers bevinden zich dus in eminent gezelschap. Maar bekendheid in de twintigste eeuw is toch wel iets anders dan roem in de klassieke Oudheid. Helden en koningen mocht men bezingen of vervloeken, maar áls men vervloekte, dan deed men dit achteraf, en wie openlijk kritiek had, liep groot gevaar, het lot van Thersites te delen. Bij ons staat de kritiek echter voorop, en zelfs het meest onvervalste vooraanstaan zal niet tegen - soms impertinente - vragen kunnen vrijwaren. De kleine man houdt zijn vertegenwoordigers steeds gereed en zendt ze uit, wanneer het hém belieft, gewapend met alle

[p. 92]

middelen van de ondervraging. Men kan hierin een blijk van democratische vrijheid zien en er in zoverre vrede mee hebben. Maar men kan zich ook afvragen, of vrijheid nu ook meteen gelijkheid voor zichzelf mag opeisen. Wanneer van twee ongelijken de mindere zich ongestraft kan verstouten de meerdere zo te benaderen, dat het verschil in niveau verdwijnt, wordt het tijd om erover na te gaan denken, of de vrijheid van de een niet de onvrijheid van de ander inhoudt. De eerste de beste kampbewaarder kon indertijd de Nobelprijswinnaar Carl van Ossietzky in de houding laten staan en hem tot antwoorden dwingen. Een zwaar voorbeeld dat, gelukkig, slechts heel in de verte als vergelijking zou kunnen dienen. Maar de autoriteit van vandaag, op wie de kwartslampen zijn gericht en die zich ten overstaan van miljoenen moet rechtvaardigen, alleen maar omdat een routinier hem abrupte vragen belieft te stellen, bevindt zich eveneens in een soort van dwangpositie. Met dien verstande, dat hij de indruk maakt zich geheel uit eigen beweging daarin te hebben begeven.

De verkiezingen zijn achter de rug, en er zullen niet veel mensen boven de veertig zijn die zich met de uitslag ervan gelukkig zullen voelen. Verontrust speurt men naar de oorzaken van deze verrassende verschuiving, van deze manifest geworden voorkeur voor twee extremismen. Er vallen geladen woorden als ‘fascisme’, ‘nihilisme’ en ‘minachting voor de democratie’. En men is het erover eens, dat hier een geest van onverantwoordelijkheid heeft gesproken. Maar op het moment zelf dat men dit oordeel uitsprak, creëerde die zelfde geest keer op keer situaties die een onbevooroordeeld toeschouwer met gevoelens niet alleen van verbazing, maar ook van ergernis vervulden. Het gemak waarmee een politicus van naam, na zijn zegje te hebben mogen doen, met een bedankje en een hoofdknik de laan uitgestuurd wordt; de kortaangebonden manier waarop een fractieleider, die bereid is zich in verklaringen uit te putten, wordt onderbroken, omdat er ergens op een doek een kolom met cijfers verschijnt; de formulering van sommige vragen en de wijze waarop zij gesteld worden, en dat door mensen die nog vrijwel alles om-

[p. 93]

trent zichzelf te bewijzen hebben en wier staat van dienst even blanco is als het gezicht dat zij ons vertonen - dit alles is een ervaring die men niet licht vergeet. Terecht heet Der Prozess een moderne allegorie: een man, ondervraagd en gevonnist door identiteitslozen. Maar wat ons thans in de zoveelste verdunning wordt opgediend, doet in onbehaaglijkheid maar nauwelijks daarvoor onder.