De geest van tegenspraak

[p. 94]

Een klop op de deur

Niets van wat door de jaren heen als toelichting op Shakespeare geschreven is, bereikt de intensiteit van De Quincey's verhandeling ‘On the Knocking at the Gate in Macbeth’. Het is maar een kort stuk proza, goed vier bladzijden lang, en de man die het geschreven heeft, gaat door voor een van de grote retors van de vorige eeuw - hetgeen onder meer inhoudt, dat waar een ander aan twee of drie woorden genoeg heeft, hij er bij voorkeur twintig of dertig wil gebruiken. Toch slaagt De Quincey er in dit essay in, ons van de macht van dit huiveringwekkendste ogenblik dat de geschiedenis van het toneel kent, te doordringen, en weet hij in een simpele klop op de deur een dergelijke betekenis te onderkennen, dat niemand die zijn uiteenzetting gelezen heeft, die scène ooit zonder bijgedachten zal lezen of zien spelen. Volgens De Quincey is het hier de bedoeling van Shakespeare geweest, de aandacht van het slachtoffer af te leiden en deze op de beide boosdoeners te concentreren: Macbeth en zijn vrouw toeven na het volbrengen van de daad in een volstrekt duivelse atmosfeer. Het kloppen op de deur, even daarna, heeft tot functie, de toeschouwers te suggereren, dat het gewone, alledaagse leven zijn loop heeft hervat - een duidelijk voorbeeld dus van de stelregel, dat elke actie het best kan afgemeten en beoordeeld worden door middel van een reactie. Wanneer de mensen terugkomen, worden de duivels onthuld.

Het essay van De Quincey doet nog iets meer dan een commentaar op de grote Engelse toneelschrijver leveren, het herinnert ons eraan, dat in de literatuur bepaalde voorwerpen uit het dagelijkse leven soms een rol te vervullen krijgen, die ver uitgaat boven hun gewone werking. Al onze huizen zijn van deuren voorzien, en iedere dag maken wij deuren open en sluiten wij ze, zonder er ons rekenschap van te geven, hoe expressief die gebaren zijn en hoe sprekend dit specifieke onderdeel van ons huis is. Maar de literatuur, die even verzot is op metaforen als wij, in onze gemakzucht, op

[p. 95]

clichés, heeft te allen tijde in de deur een symbool gezien en haar op alle mogelijke manieren, en in velerlei zin, gebruikt. Het is de deur, die naar het licht, die naar het leven opent, het is de deur die naar de dood leidt. Zij kan hoogst eenvoudig, ja, primitief zijn, zoals de steen die de Cycloop voor zijn hol schoof, waarin Odysseus en zijn makkers zaten opgeborgen. Zij kan ook hoogst verfijnd zijn en een kunstwerk op zichzelf, zoals de bronzen deuren van het Vaticaan. De poorten der hel, de macht der sleutelen, de deur waaraan slechts behoeft geklopt te worden, en zij zal opengaan, de geheimzinnige deuren van Blauwbaard, en de armzalige, weerloze deuren in de politiestaat, die 's nachts met schrik en beven de bevelende tik verwachten.

Het is alsof wij aan animisme doen. Maar de deur krijgt vaak iets van een persoonlijkheid. Vroeger heette het van een bellemeisje, dat zij de deur moest ‘bedienen’. In het Engels klinkt dit nog treffender en heeft men het over ‘to answer’. Herinnert ge u uit Through the Looking-Glass van Lewis Carroll, hoe Alice voor de deur wacht, waarboven in Gothische letters ‘Queen Alice’ gebeiteld staat, en de oude kikvors met het meisje een woordenspel begint: de deur heeft toch niets gevraagd? wat voor antwoord hoeft zij dan te krijgen? Laat haar met rust, dan laat zij jou ook met rust! Dit is louter nonsens natuurlijk, maar geen grotere nonsens dan de predikant bedreef, die, toen hij over de ‘deur des doods’ sprak, het nodig vond op deze vergelijking door te gaan en zijn gehoor vertelde, dat déze speciale deur geen sleutelgat bezat, zodat je ook geen gelegenheid kon krijgen erdoor heen te gluren. Clichés en beeldspraak zijn vaak elkaars doodsvijanden, zoals ieder immers weet. De kracht van het kloppen in Macbeth berust op zijn onverwachtheid: het abrupte einde van een stilte, een duidelijke cesuur. Diezelfde kracht was er ook, toen iemand voor het eerst aan de deur werd gezet, de deur voor zijn neus dichtgeslagen kreeg, of letterlijk met de deur in huis viel. De literatuur is vol deuren die tersluiks of omzichtig geopend worden, vol deuren die toedreunen; maar het zijn slechts enkele die een zekere vermaardheid verkregen hebben. Het slot van Een poppenhuis van Ibsen bij voor-

[p. 96]

beeld, wanneer Nora, haar leven van kindvrouwtje moe geworden, met een definitieve klap vertrekt. Minder bekend, maar ten minste even indrukwekkend, zijn de deuren bij Ramuz, die zó dreigend opengaan, dat onze adem stokt en het is alsof een doem zich gaat voltrekken. Twee generaties filmmakers kunnen ons deze - met louter verbale middelen opgeroepen - beklemming niet doen vergeten.

Dan zijn er de kleine effecten die de mandarijnen, de woordestheten, met de deur hebben bereikt. Logan Pearsall Smith die in ‘On the Doorstep’ in een flits bedenkt, dat nu, na het trekken aan de bel, de hartklopping, ‘that delicious Doorstep Terror,’ uitblijft, hij zeker weet, dat thans ook zijn jeugd voorbij is. En Mechtilde Lichnowsky, die in Beethovens Pastorale een vlucht van zes ontvangstkamers open ziet gaan: gevolg van de beweging die de zes vleugeldeuren maken, wanneer men de klink van de eerste slechts beroert. Geeft men zich aan dit soort ‘Spielereien’ over, dan is men niet ver van een variant op Gertrude Stein: een deur is een deur is een deur is een deur. Voor ons, die in betonnen flats wonen, zegt de deur niet meer zoveel. Anna Karenina of Effi Briest kan men zich voorstellen als verstotenen, buitengeslotenen, die, heimelijk voor de deur staande, naar het kind of het warme leven daarbinnen verlangen; maar welke verloren ziel zal zich voor één van de honderd identieke afsluitingen opstellen, die met verwarrende regelmaat verdeeld zijn overeen reeks van gaanderijen? En toch schuilt achter ieder van die deuren een verschillend lot en gelooft elke bewoner aan de mogelijkheid van een volstrekte ommekeer in zijn leven. Hij beseft niet, hoe beperkt hij in zijn keus is. Ook hier, van binnen naar buiten, fungeert de deur als uitdrukking van een levenstoestand: het sleutelgat waardoor men naar de werkelijkheid kan kijken is nauw, de cirkel van onze aanleg, bedoelingen, wensen, blijft bekrompen. ‘Dat iemand de Hellespont overzwemt om de bij hem passende Hero te vinden, is een uitzondering,’ zegt Martin Kessel, vandaar dat de anderen er zich maar mee troosten, hun beekje als zeearm te beschouwen. Met andere woorden: de meeste mensen blijven maar het liefst dicht bij huis, of zij blijven thuis, of zij verschansen zich achter hun

[p. 97]

deur, die zelfs het toverachtigste Sesam niet vermag te opennen. En waarom zouden zij ook niet - als het hun gemoedsrust ten goede komt? De dichter Van Ostaijen heeft het juist gezien: ‘Ach, alle mensen slapen goed, die de deur op grendel weten.’