De geest van tegenspraak

[p. 119]

Aan weerszijden van de lijn

Toen Alexander de Grote de grenzen van de destijds bekende wereld bereikte, werd hij luidens de sage teruggehouden door demonische vogels die mensengezichten droegen. Hier begint het rijk der goden, zo beduidden zij hem, wie sterfelijk is verdient geen toegang. Voor iemand die, zoveel duizend jaar later, in zijn kamer zit te schrijven, is dit niet veel anders dan een amusant verhaal. Hij leeft niet meer in een mythische tijd, hij gelooft niet langer in demonen. De wereld kan hem eigenlijk niet nuchter genoeg zijn. Droogjes constateert hij, dat de grens haar geheimzinnig karakter verloren heeft en een uitsluitend politieke betekenis heeft gekregen. Grenzen zijn voor hem alleen maar vervelende dingen: zij dwingen je ertoe een paspoort klaar te houden, zij verstoren je plannen door open te maken koffers, zij leggen je aan banden wat de deviezen betreft. Geen wonder dat er mensen zijn, die nog altijd vol heimwee naar die tijd van voor de Eerste Wereldoorlog terugdenken, toen men gaan en staan kon zoals men wou, waar men wou, wanneer men wou. Maar wat moet er dan wel in ons omgaan, als wij bij Lawrence Sterne lezen, dat het hem, de reizende Engelsman, pas te binnen schoot, dat zijn eigen land en Frankrijk met elkaar in oorlog waren, toen hij al hoog en droog in Parijs zat? Sterne (men kan het in het begin van zijn Sentimental Journey vinden) troostte zichzelf met de gedachte, dat de koning van Frankrijk een goedmoedig man was, die niemand kwaad zou willen doen...

Grenzen zijn er overigens altijd geweest. De eerste mens die voor zichzelf een huis bouwde, zette daarmee een streep tussen zichzelf en de wereld, en ofschoon hij op hetzelfde moment verplicht was voor een deur te zorgen - want anders kon hij in noch uit - hield het blote voorhandenzijn van een muur reeds in, dat men een onderscheid tussen binnen en buiten kon maken. En tussen die twee loopt nu eenmaal een grens. Hieraan vooraf ging natuurlijk het vermogen om überhaupt een onderscheid te maken. Een huis is slechts klein,

[p. 120]

een land intussen kan onafzienbare grenzen hebben, maar het verschil tussen binnen en buiten blijkt zich ook hier, ondanks de uitgestrektheid, te herhalen. In de middeleeuwen huldigde men het idee, dat de koning midden in het land zat, als een kloek zijn onderdanen om zich heen vergarend; de held daarentegen was de man die aan de grenzen opereerde, die ook tegen de grenzen stóótte. Held en koning konden toevallig samenvallen, maar in den regel verging het zo'n koning dan niet zo best. Ook in de middeleeuwen vroeg men zich wel af, of de demonen soms buiten stonden. In elk geval nam men aan, dat wie de grens overschreed, een offer had te brengen. Het binnen voelde zich onophoudelijk door het buiten bedreigd. Herbert Fritsche wijst in een verhandeling over het Nibelungen-epos op de figuur van Hagen die de Donau oversteekt, en vermaant ons dan, dat wie niet sterk genoeg is, maar liever van de grenzen moet wegblijven. Is hij echter eenmaal aan de grens gekomen, dan dient hij niet te treuzelen of nog eens om te kijken. Anders voltrekt zich aan hem wat ook de vrouw van Lot is overkomen. Zij veranderde van het ene ogenblik op het andere in een zoutpilaar.

Mocht men denken, dat het typisch Duits is, over het wezen van de grens te speculeren, dan zij men herinnerd aan Gaston Bachelard die in La poétique de l'espace de verrassendste dingen over de ruimte en het verschil tussen binnen en buiten weet te zeggen. Hij doet het tegelijk geleerd en speels. Zo zet hij boven het negende hoofdstuk van het boek (tussen haakjes: een verzameling colleges die hij in de jaren vijftig aan de Sorbonne heeft gegeven) niet alleen twee diepzinnige aanhalingen uit dichters, maar ook een motto dat hij aan Colette ontleent: ‘Een van de praktische stelregels die mijn kinderjaren bepaald hebben: Eet niet met open mond.’ Wat kan dit anders te betekenen hebben dan dat hier klein en groot er niet toe doen en dat de grenzen, die lijnen der beperking, overal lopen waar men ze maar wil trekken? Ook Bachelard uit een waarschuwing. Als men met metaforen wil werken, zo zegt hij, moet men ze eerst de ‘levende oppervlakkigheid van hun objectieve bestaan’ teruggeven: wie uitdrukkingen gaat zoeken, moet niet te diep graven bij de wor-

[p. 121]

tel. Het liefst gooide hij alle meetkunde, alle ‘hier’ en ‘daar,’ alle ‘ja’ en ‘nee’ overboord. Een stelregel die de logicus hem maar moeilijk zal vergeven. ‘Een deur moet open zijn of dicht’ - Bachelard weet met deze zin, die men een toonbeeld van logica kan noemen, niets aan te vangen. Wat begrijpelijk is, als men bedenkt hoe tragisch die dunne lijn kan zijn, die zich tussen de staten slingert. Wie zich in het oude Rome aan een mijlpaal vergreep, vergreep zich aan Terminus, de grensgod, zelf; hij gold als een misdadiger en werd als zodanig behandeld. Hoeveel vluchtelingen die in de afgelopen jaren de Berlijnse muur trachtten te passeren, hebben niet hetzelfde moeten ondervinden! Wie kent niet de beschrijvingen van consulaten voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog: hoe mensen van verdienste zich als bedelaars gedroegen om wille van een stempel! Ons gevoel - het gevoel waarop Bachelard zich beroept, het gevoel van de dichters die voortdurend verschuivingen tussen binnen en buiten zien en hun bronnen over alle grenzen laten lopen - ons gevoel zegt: grenzen zijn niet absoluut, zij betekenen nimmer een volslagen scheiding. Geborgenheid kan morgen gevangenis zijn, zich prijsgegeven voelen kan van het ene op het andere moment in vrijheid verkeren. De grootste wijsheid wordt ons aanschouwelijk gemaakt in de waggelgang van Charlie Chaplin die in een van zijn oude films, met ieder been aan een andere zijde van de grens, langzaam uit ons gezichtsveld verdwijnt. Maar niet uit onze verbeelding.

Wie zich over de grens begeeft, moet een offer brengen. Het kan een offer zijn voor anderen, voor de rest. Onwillekeurig denkt men aan het lot van de filosoof Walter Benjamin die, in 1940 met vrienden voor Hitlers legers op de vlucht, van Parijs uit de Spaanse grens bereikte, maar door de chicanes van een grenswachter die geld rook, zo van de wijs gebracht en ontmoedigd werd, dat hij zich 's nachts het leven benam. De volgende ochtend werd het hele gezelschap zonder verdere praatjes toegelaten. ‘Am Markstein bricht die Welt auf und gewährt Einblick in ihre Tiefe.’ De woorden stammen van Benjamin zelf en werden jaren voor zijn dood geschreven. Is de grens, waar het andere, het onbe-

[p. 122]

kende begint, dan toch nog een mythische plaats? Eet niet met open mond, leerde de kleine Colette. Stoor je niet aan de geometrie, als je de wereld bekijkt, zegt Bachelard, en weiger voor de logica te zwichten. Als je gaat, draai je dan niet om, waarschuwt Fritsche. Misschien heeft iemand die hier nog niet genoemd is, Georg Simmel, het duidelijkst gesproken: ‘Der Mensch ist das Grenzwesen, das keine Grenze hat.’