De geest van tegenspraak

[p. 144]

Niet elk zwijgen is stom

Niets te zeggen hebben kan ons als een tekort aangerekend worden, maar wanneer wij dan metterdaad niets zeggen, verdienen wij toch eigenlijk nauwelijks een verwijt. Men kan niemand kwalijk nemen, dat hij over een bepaald ding geen gedachten heeft, of althans de gedachten die hij heeft niet de moeite waard vindt om mee te delen. Toch betekent het altijd een zekere sensatie zo iemand te ontmoeten. Wie zelf gemakkelijk en veel spreekt, voelt zich een beetje beteuterd, als hij in het gezicht tegenover hem kijkt en daarop slechts een welwillende uitdrukking bespeurt, die klaarblijkelijk voor het overige geen woorden nodig heeft. Stilte! staat erop zo'n gezicht geschreven, maar stilte is wel het laatste wat wij ons in de omgang met mensen willen laten voorschrijven. Pas als wij de ander goed kennen, durven wij het gemeenschappelijke avontuur van het stilzwijgen beproeven. Maar voor het zo ver is, moeten eerst talloze woorden gewisseld zijn en zolang die woorden niet zijn uitgesproken, drukken zij, zwaar en bevreemdend, op onze ziel. Het tekent de kracht van de zwijger, dat hij deze druk gemakkelijk uithoudt; onze eigen zwakheid voelen wij maar al te goed in de knagende behoefte om te spreken.

Niets te zeggen hebben en toch iets zeggen is zo algemeen, dat deze gewoonte voor ons met menselijkheid samenvalt. Een zwijger is in de ogen van velen dan ook een buitenissigheid, die zij óf naar de zelfkant der primitiviteit verwijzen óf rangschikken onder de geforceerden. Spreken is humaan, in de taal onderscheiden wij ons van de dieren, waarom zal men dan van deze gave, van deze overwinning afstand doen? De aarde zwijgt, de bossen zwijgen, de dieren nestelen zich woordeloos in hun legers, het uitspansel welft zich, zonder dat één geluid vernomen wordt, over ons heen. Stomme natuur: hoe welsprekend onderscheiden wij ons van haar, staande op spreekgestoelten, zittend in spoorwegcoupés, vergaderend in rokerige kamers, ons met elkaar verenigd ‘in liefde en in bed’. Zodoende bezitten wij onze eigen groot-

[p. 145]

heid. Maar al is het waar, dat vrouwen en oplichters veel praten, op hen geven wij geen acht; wat Mrs. Gamp zegt, gaat het ene oor in en het andere uit, en Felix Krull, die ons amuseert, zal alleen de ijlhoofdigen kunnen verleiden. Wij zouden ze evenwel niet willen missen, die praters, net zomin als de figuren op de planken, die zich voor een volle schouwburg plegen uit te spreken, net zomin als de snapachtige toeristen die, hun transistors overstemmend, in groepjes over onze pleinen gaan.

Met dat al maakt het zwijgen een geweldige indruk op ons. Sla het Evangelie op, en men zal de plaatsen vinden, waar sprake van zwijgen is: het zijn de verhevenste episoden. Lees Tacitus, en men zal ontdekken, dat het zwijgen meer is dan alleen maar stijlmiddel: een wijze van zijn, een manier om zichzelf aan het nageslacht op te leggen, een vitale aanwezigheid, duidelijker en directer dan het gebruik van grote woorden. Misschien zullen voor sommigen stom en dom op hetzelfde neerkomen, maar wie even nauwkeuriger heeft leren onderscheiden, weet, dat ook het besef van de eigen onkunde alreeds een zekere kennis inhoudt, laat staan het besef van de ontoereikendheid van de taal. Boven alles uit gaat echter die wetenschap van het menselijke hart, die er rekening mee houdt, dat men niet alle dingen zeggen kan - eensdeels omdat zij geheim zijn en slechts enkele betrokkenen aangaan, anderdeels omdat zij in onuitgesproken toestand ons meer duidelijk maken dan via onverschillig welk verbaal of literair vehikel. Wie, hetzij als kind of als volwassene, weleens aan een dergelijk zwijgen heeft blootgestaan, kent de verpletterende werking ervan. Het is de taal van de stomme verontwaardiging en minachting, de taal van de onwelwillendheid zelf. Elk woord - dat de arme zondaar nog in zekere zin blij zou kunnen maken - lijkt, zo wordt ons te kennen gegeven, hier verspild.

En dan is daar het grote, het klassieke gebaar van de zwijger, het gebaar dat zijn spreken moet vervangen. Tegenover het eindeloze gemurmel van overredende en liefkozende woorden, tegenover de anekdotes en confidenties, tegenover al hetgeen dienen moet om de gaten op te vullen, de onzeker-

[p. 146]

heid te bedekken, de stilte te negeren, staat dat ene klassieke gebaar afkomstig van de oevers van de Middellandse Zee. Wij zien het op de fresco's van Siena en Florence, waarop de heiligen te kennen geven, dat zij het hun toevertrouwde wisten te bewaren. Wij zien het herhaald op de foto's van een schandaalproces, die ons de kroongetuige tonen: een lichtelijk voorovergebogen genadeloze Furie, die ons een profiel vol lieflijke reserve toewendt. Het is het gebaar van de Spaanse verstekeling, die, achterhaald, zijn drijfveren en bedoelingen voor zich wenst te houden. Hij glimlacht, legt een vinger op de lippen, en zwijgt.