Tot lering en vermaak

Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw

[p. 50]

[p. 51]

6 Quiringh Brekelenkam
Zwammerdam ca 1620-1668 Leiden

Familietafereel
Paneel, 46 × 63 cm
Parijs, verzameling Baronesse Adolph Bentinck, née Thyssen-Bornemisza, in bruikleen bij het Kunstmuseum der Stadt Düsseldorf

Het is zeer de vraag of Brekelenkams familietafereel als portret moet worden opgevat. Het genrekarakter van de voorstelling dringt zich in elk geval zeer nadrukkelijk op.¹ Weliswaar is de symboliek die de kunstenaar hier heeft toegepast typisch voor de Hollandse portretkunst van de 17de eeuw, maar het is niet zo dat zij uitsluitend daarin voorkomt. Waar het vooral om gaat, is de druiventros op de vruchtenschaal die de zittende vrouw - de moeder - in haar schoot houdt. Haar vingers omvatten de steel, de druiven zelf raakt zij niet aan. Het naast haar staande kind vestigt met een uitgestoken wijsvinger de aandacht op dit detail.

De manier waarop de vrouw de tros beetpakt gaat terug op bepaalde emblemen van Cats.² In het werk van deze destijds zo populaire schrijver figureert het motief van een hand die een druiventros bij de steel vat, niet minder dan vier maal, steeds in de betekenis van kuisheid (afb. 6a). De druiventros - vanouds een vruchtbaarheidssymbool - wordt vergeleken met de maagdelijkheid, en wel op grond van het feit dat druiven en maagden in kwetsbaarheid voor elkaar niet onder doen. Het rechtstreeks aanraken van de vruchten, zo redeneert Cats, zou een smet op de maagdeneer werpen - (‘Eer is teer’; afb. 6b) - vandaar dat de tros slechts

6a Illustratie uit: Jacob Cats, Maechden-plicht, Middelburg 1618

1 Het schilderij op de achtergrond stelt mogelijk Christus en de Samaritaanse voor (Joh. 4, 1:42), een moraliserend thema dat als zodanig goed past bij de hoofdvoorstelling.

2 Zie E. de Jongh, ‘Grape symbolism in paintings of the 16th and 17th centuries’, Simiolus 7 (1974), 166-191. Het schilderij van Brekelenkam staat hier op naam van Esaias Boursse (afb. 15).

[p. 52]

bij de steel mocht worden aangepakt, de steel die in twee van Cats' varianten als beeld van het huwelijk wordt gehanteerd.³

In eerste instantie lijkt de omstandigheid dat de vrouw op Brekelenkams schilderij een moeder is en dus geen maagd meer, problematisch, maar Cats' uiteenzettingen voorzien ook wat dat aangaat in een oplossing. Volgens hem konden moeders wel degelijk maagd heten, zij het dat zij daarvoor aan speciale eisen dienden te voldoen. In de afsluiting van zijn commentaar op het ‘Vryster-wapen’, waarmee het tweede deel van Houwelick begint, verheldert hij deze intrigerende stelling.⁴

Op tijd in het huwelijk treden, zo betoogt de dichter hier, is de beste manier om de ‘maegdom te besteden’, maar uiteraard kwam daarbij dat maagdelijkheid uitsluitend mocht worden opgeofferd aan eerbare liefde. Eerbare liefde was volgens de traditionele christelijke ethiek díe liefde waarbij man en vrouw met elkaar verkeren met als enig doel de procreatie van nageslacht.⁵ Men diende, vonden Cats en zijn geestgenoten, ‘sonder lust te versamelen’. Alleen met die inperking bleven

6b Embleem uit: Jacob Cats, Maechden-plicht, Middelburg 1618

maagden en vrijsters die tot vrouw werden gemaakt, toch maagd. ‘Want, die haer onbevleckt in reyne liefde draegt,/Is vrou, jae moeder self, en ester ware maegt’, zo luiden de laatste twee zinnen van het gedicht op het wapenschild der vrijsters.⁶

Tot dit paradoxale slotaccoord komt Cats op gezag van de kerkvader Johannes Chrysostomos, die hij in hetzelfde verband, maar in een ander boek, als volgt aanhaalt: ‘Het huwelijck is een tweede soorte van Maegdom; te weten, soo wanneer het selve eerlijck [eerzaam], tusschen man ende vrouw, beleeft wert’.⁷ Het is intussen de vraag of Cats deze wijsheid rechttreeks aan Chrysostomos heeft ontleend of dat hij haar uit Calvijn heeft overgenomen. In diens Institutie, waarvan in de 17de eeuw verscheidene Hollandse edities verschenen, naast Latijnse, treffen we namelijk dezelfde gedachte van de Griekse kerkvader aan. ‘Wij sullen ons’, zo schrijft Calvijn over het huwelijk (volgens de editie Amsterdam 1650), ‘met het eenighe getuyghenis Chrysostomi verghenoegen dewelcke niet en mach schijnen het Houwelick meer als andere Vaders gepresen te hebben dewijl hy een van de voornaemste prijzers en verwonderaers [bewonderaars] van den Maeghdelicken-staet gheweest is. Hy spreeckt aldus: De oprechte maeghdom is d'eerste graedt en trap der kuysheydt, een getrouw houwelick is de tweede. Soo is dan de kuysche liefde des houwelicks een tweede soort der maeghdom’.⁸

Het embleem van Cats was een voor schilders zeer bruikbare beeldcondensatie van datgene waarover in woorden al ontelbare malen naar aanleiding van de kuise levenshouding was gemoraliseerd. Als een soort van morele legitimatie komt het motief dan ook op een vrij grote groep 17de eeuwse portretten voor. De betekenis ervan in het voornamelijk tot het genre behorende schilderij van Brekelenkam is identiek: de vrouw die de druiventros zo behoedzaam bij de steel pakt, afficheert daarmee haar ‘tweede maagdelijkheid’, ofwel haar kuise en eerbare huwelijksleven. Haar toonbeeld waarborgt automatisch het respectabele gedrag van haar echtgenoot, hier weergegeven in een opmerkelijk losse houding, met een lange Goudse pijp in de mond. De hond aan zijn voeten moet hun huwelijkstrouw onderstrepen.⁹

3 Het druivenembleem komt twee maal voor in Cats' Maechdenplicht (1618), één maal in Houwelick (1625) en één maal in Trou-ringh (1637). Zie voor de oplagen en herdrukken van deze boeken, alsmede voor het verband dat in de 17de eeuw werd gelegd tussen vruchtbaarheid en kuisheid, De Jongh, a.w., 173 en 177.

4 Cats I, 257.

5 Zie bijv. S.F. Witstein, Bronnen en bewerkingswijze van de ontleende gedeelten in Rodenburghs Eglentiers Poëtens Borst-Weringh (1619): het prozabetoog en de Emblemata, Amsterdam 1964, 32-42.

6 Cats I, 257.

7 Jacob Cats, Maechden-plicht ofte ampt der ionck-vrouwen..., Middelburg 1618 [xiv].

8 Joh. Calvijn, Institutie ofte onderwijsingh in de Christelycke religie..., Amsterdam 1650, fol. 259 verso.

9 Het roken was in de tweede helft van de 17de eeuw meer ingeburgerd en meer geaccepteerd. Vgl. daarentegen cat. nr.7 (Brouwer). Voor de hond als beeld van de trouw, Alciati, 138.