58/59 Godfried Schalcken
Made 1643-1706 Den Haag

De nutteloze les en De doktersvisite
Panelen, elk 35 × 28,5 cm. Gesigneerd
Den Haag, Mauritshuis (58)
Den Haag, Dienst Verspreide Rijkscollecties, in bruikleen bij het Gemeentemuseum, Arnhem (59)

De hoofdpersoon in De nutteloze les, een elegant geklede jonge vrouw, licht de deksel van een kistje op en geeft daarmee een opgesloten vogel de gelegenheid te ontsnappen - een onderwerp dat ook van andere schilders bekend is.1 Evenals de vogels bij Metsu en Van Noort (cat. nrs. 40 en 50) blijkt deze vogel een bijzondere betekenis te hebben.2 Dit wordt duidelijk uit een embleem van Jacob Cats, dat dezelfde scène in beeld brengt als het schilderij van Schalcken en waarvan het motto luidt: ‘'t Vlucht, krijghet lucht’ (afb. 58a). Het bijbehorende gedicht geeft de volgende toelichting:

De voorstelling van Schalcken, waarop we ook de waarschuwende voedster aantreffen, zij het op een andere plaats dan bij Cats, zal in dezelfde zin geïnterpreteerd moeten worden. De in de doos opgesloten vogel symboliseert de maagdelijkheid van de jonge vrouw, het ontsnappen van de vogel heeft betrekking op haar onvoorzichtig handelen dat tot het verlies van die maagdelijkheid leidt.4

Het werk onderscheidt zich van de meeste andere schilderijen die emblematische motieven vertonen, doordat het embleem hier niet als klein onderdeel is toegepast, maar daarentegen het geheel van de voorstelling in beslag neemt. Schalckens schilderij is in feite een parafrase op het embleem van Cats en dan overgebracht op groot formaat. Als een versterking van de teneur van het verhaal dient het beeld van de met loof bekranste satyr achter de zuil, aan de linkerzijde van de compositie. Satyrs golden bij uitstek als vertegenwoordigers van de wellust.

Op het pendant van dit werk, De doktersvisite, wordt de vrouw geconfronteerd met de gevolgen van haar lichtzinnig gedrag, waarop een jongen met een obsceen handgebaar een toespeling maakt. Huilend ziet zij toe hoe een dokter door middel van het doorlichten van haar urine, het zogenaamde piskijken, haar zwangerschap constateert. Evenals Schalcken in De nutteloze les een extra accent meende te moeten aanbrengen met de satyr, deed hij dat ook hier: de zwangerschap is zichtbaar weergegeven door een minuscule foetus in het urinaal dat de dokter hanteert.5