Cursus zestiende- en zeventiende- eeuws Nederlands

[p. 25]

3. Interpunctie

De interpunctie in de zestiende- en zeventiende-eeuwse schrijftaal wijkt af van het huidige gebruik. Omdat een uitgebreid overzicht van de verschillende mogelijkheden van het gebruik van de leestekens de overzichtelijkheid van deze inleiding niet ten goede zou komen, volstaan we met een aantal voorbeelden en het advies in de vertaling die leestekens te gebruiken die het moderne Nederlands vereist. Het is goed daarbij te bedenken dat de keuze van dergelijke tekens altijd een subjectieve zaak is.

We moeten rekening houden met de mogelijkheid dat het zestiende- en zeventiende-eeuws geen leesteken heeft waar wij dat wel nodig hebben. In dat geval moeten we het in onze vertaling invoegen. Er bestaan zelfs teksten uit die tijd waarin iedere vorm van interpunctie ontbreekt (zie nr. 3).

A. Voorbeelden van afwijkende interpunctie:

1.	Hierin heeft hy sich selven geduurigh geoeffent : en op dat de wereldt daer van nuttighlijk sou konnen gedient worden, soo heeft hy eindelijck besloten dit Worstelboek in het licht te geven: maer de nydige Doot heeft ons hem ontydigh komen ontrucken, eer dat hy sijn besluit kon voltrecken. (1, 13/7) ‘Hierin heeft hij zichzelf voortdurend geoefend en opdat de wereld daar profijt van zou kunnen hebben, heeft hij tenslotte besloten dit boek over het worstelen uit te geven, maar de vijandige dood heeft hem te vroeg bij ons weggehaald, voordat hij zijn besluit kon uitvoeren.’ De dubbele punt na geoeffent hoeft in onze vertaling niet weergegeven te worden; de dubbele punt vinden we terug als een komma.
2.	Dat Plinius, Aristoteles en meer andere oude Schrijvers [...] somtijts eenige misslagen (in 't beschrijven der natturlicke dingen) gehadt hebben, bevinden wij door d' ervarentheyt, dit is geschiedt door onkundigheyt der dingen, ofte door quaet bericht van andere aen haer gedaen, want wij bevinden door onse loffelijcke Scheep-vaerten, over de gantsche werelt, sommige dingen heel anders als sy schrijven. (2, 2/8) ‘Dat Plinius, Aristoteles en enkele andere schrijvers uit de oudheid [...] soms enige fouten bij het beschrijven van de zaken uit de natuur gemaakt hebben, bemerken wij door de ondervinding. Dit is gebeurd door onwetendheid van de zaken of door verkeerde informatie die door anderen aan ben gegeven is, want wij bevinden door onze prijzenswaardige scheepvaarten over de gehele wereld sommige dingen heel anders dan zij schrijven.’ De haakjes rond de bijwoordelijke bepaling in ... dingen kunnen gemist worden in de vertaling. De komma aan het eind van de zin (na ervarentheyt) wordt vervangen door een punt.
3.	Sy hebben met overstemminghe van Alexander de seste Paus / de Wereld soo gedeylt / dat al het Land dat naer het Oosten vande Eylanden Hesperides soude gevonden worden / voor de Portugesen sonde zijn: wat men naer het Westen sonde vinden / dat sonde sijn voor de Castellanen; maer de Castellanen sochten oock middel om aen de Molucken te comen. (4, 2/8) ‘Ze hebben op gezag van paus Alexander VI de wereld zo verdeeld, dat

[p. 26]

	al het land dat ten oosten van de Kaap Verdische eilanden gevonden zou worden, voor de Portugezen zou zijn; wat men ten westen daarvan zou vinden, zou voor de Spanjaarden zijn. De Spanjaarden evenwel zochten ook een manier om de Molukken te verkrijgen.’ Het leesteken / komt voor in veel teksten in gotisch schrift. We noemen dit teken een gotische of Duitse komma. De gotische komma en de komma kunnen overigens naast elkaar in een tekst gebruikt worden. De gotische komma kan op verschillende manieren worden weergegeven. In ons voorbeeld zien we dat de gotische komma's, behalve de eerste die in de vertaling verdwijnt, terug te vinden zijn als een komma. De dubbele punt is een punt-komma geworden, de punt-komma een punt.
4.	Hier voeren was't al: papen wt, papen wt, wy vertrouwen op God; nu isser geen helpe voerhanden, euen off God doot waere. Wy moeten vrede maecken met den vyant, dies koste wat het kosten kan. (17, 24/6) ‘Voorheen zei iedereen: “Weg met de roomsen, weg met de roomsen, wij vertrouwen op God”; nu is er geen hulp mogelijk, net alsof God dood zou zijn. “Wij moeten vrede maken met de vijand, wat dat ook moge kosten.”.’ Omdat er in dit voorbeeld sprake is van directe rede, hebben we in de vertaling aanhalingstekens ingevoegd. De komma voor dies kan in onze vertaling gehandhaafd blijven.
5.	En de wijse Plato schrijft in 't 2. Boeck van syn Wetten, dat God de Oude luyden den Wijn gegeven heeft als een heylsame remedie tegens de strafheyt van den ouderdom, en̄ om haer beswaertheyt in vrolickheyt te doen veranderè. (15, 33/6) ‘En de wijze Plato schrijft in het tweede deel van zijn Nomoi dat God de wijn aan de oude mensen gegeven heeft om de stijfheid van de ouderdom afdoende tegen te gaan en om hun zwaarmoedigheid in vrolijkheid te laten veranderen.’ De punt achter het arabische cijfer 2 geeft aan dat het getal daar eindigt. Dit gebruik van punten stamt uit de tijd dat alle getallen door middel van romeinse cijfers die immers uit lettertekens bestaan, aangeduid werden: de punt onderscheidde dan het getal van de rest van de tekst.

B. Voorbeelden van het gebruik van de apostrof en de circumflex:

1.

aan 't menschelijk geslacht (1, 1) ‘aan het menselijk geslacht’ De apostrof geeft hier aan dat een gedeelte van het woord ‘het’ weggelaten is. Ook uitgangen die niet uitgeschreven zijn, kunnen zo worden aangeduid, zoals in: tot een'ydel', en aakelighe romp (18, 44) ‘tot een lege en afzichtelijke ruīne’

[p. 27]

2.

t' water Tije (10, 9) ‘het water Het IJ’ In dit voorbeeld fungeert de apostrof als verbindingsteken. Diezelfde functie vervult zij in geval van elisie: door de verbindende taak van de apostrof wordt een hiaat voorkomen, wanneer een woord dat eindigt op een klinker gevolgd wordt door een woord dat begint met een klinker. Een voorbeeld: van alle d' andere dingen (5, 2) ‘aan alle andere dingen’

3.

Wy stutten hier den Druckroem meê, Ten roem der wijtberoemde steê, En haer vernuft, wel waert te wyen Ten Heiligh aller druckeryen. (27, 33/6) ‘Wij steunen hiermee de roem van de drukkunst ter ere van de wereldberoemde stad en haar genie die het zeker waard is verheven te worden tot beschermheilige van alle drukkerijen.’ De circumflex duidt op syncope, dat wil zeggen de wegval van klanken midden in een woord. In de voorbeeldzin is twee keer de klank d weggevallen, namelijk uit ‘mede’, respectievelijk ‘stede’.