De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels

[p. 59]

18. Over de twee manieren die er zijn om een gedicht te maken. Over de schrijver die zijn pen bij zich steekt om een frisse neus te halen

Ik vermoed dat iedereen die voor het eerst een gedicht heeft gemaakt dat hem bevalt, zal denken aha, ik heb het door, zo moet het. Er zouden dus, om een goed gedicht te maken, evenveel manieren zijn als er dichters rondlopen - een stelling die mij aannemelijk lijkt, evident zelfs. Ieder vogeltje zingt zoals het gebekt is.

Een kenmerk van beginnende dichters is dat zij hun manier, hun stijl ontlenen aan het materiaal waar ze mee werken: het woord, en aan de wijze waarop in hun taal zinnen lopen en klinken, ritme en rijm dus. Ook de jonge dichter die zich aan dit soort zaken niets gelegen wil laten liggen en de vrije vorm verkiest, zal zich dan altijd nog baseren op wat hij, diepzinnig, ‘taal’ noemt, hij is met taal bezig, of de taal is bezig met hèm, etc.

Een gevorderde dichter heeft andere problemen. Twee problemen: hoe begin ik een gedicht, en hoe voltooi ik het. Als hij het niet voltooit, hoeft hij er ook niet aan te beginnen, wat soms nog een opluchting is ook. Maar eenmaal begonnen, weet hij dat hij het zal afmaken, alleen langs welke weg weet hij nog niet.

Hoe ziet zo'n begin eruit? Vaak is het van het latere gedicht niet eens de eerste regel. Veelal is het geen goeie regel en zal het in het uiteindelijke gedicht niet eens voorkomen, maar het heeft precies die eigenschap die een begin hoort te hebben: een kiem te zijn, en het spreekt vanzelf dat het die

[p. 60]

waarde alleen heeft in de handen en in de geest van de dichter - zonder de dichter stelt die regel helemaal niets voor. Het zijn dus eigenlijk de voorstellingen van de dichter waar we het over hebben, een groeiend besef in hem, een plotselinge staat van paraatheid...

Hij heeft geen haast. Hij loopt door de stad, of zit gewoon thuis, praat en neemt deel aan het dagelijkse leven. Hij ziet dezelfde dingen als altijd, hij ziet ze nu echter in termen van de beginregel die hem de kracht geeft, de potentie om de wereld waar te nemen zoals hem dat uitkomt: hij ziet dus toch wel heel andere dingen, en hij ziet dingen die hij beschrijven kan, daar is hij dichter voor.

Eén regel per dag; sommige dichters zijn nog langzamer. Het doet er niet toe. Zolang hij maar onder invloed is van dat beginnende gedicht van 'm, zijn z'n waarnemingen het ook. En wat hij ziet, in de wereld, is samenhang, vóór alles samenhang, en het gedicht komt vanzelf af.

Van iemand die zo werkt, staan de regels in een gedicht doorgaans in de volgorde waarin ze zijn ontstaan. Elke zin is een functie van de vorige zinnen en zou daarzonder niet eens zijn ontstaan. Ongeveer zoals rivierklei aanslibt, laag op laag. Zoals nieuw land ontstaat.

Dit is de eerste manier om gedichten te maken, de natuurlijke manier.

Er is ook nog een kunstmatige manier. Daarbij wordt uitgegaan niet van één beginregel, maar van meerdere, vele. Deze zijn door de dichter neergeschreven en opgesteld vanuit de zekerheid dat ze iets met elkaar te maken hebben, alleen wat dat verband nu is dat er tussen die regels bestaat weet hij nog niet, dat wil hij ook niet weten; hij zet ze, als paaltjes, zo ver mogelijk uit elkaar, 't Lijkt een beetje op het bekende spelletje: van losse lijnstukken een tekening maken. Zo brengt de dichter deze losse zinnen met elkaar in verband: door er andere zinnen tussen te zetten, zinnen die dat verband aangeven of desnoods meteen maar verklaren.

[p. 61]

Wie deze methode gebruikt, is een dichter van meer dan één regel per dag. Hele bladzijden schrijft hij, de ene na de andere en lang niet alles wat hij schrijft is even zinvol. Dat hoeft ook niet, als het maar vorm geeft aan zijn geest: precies de vorm die nodig is om in toenemende mate aan alles wat hij, inventief als geen ander, aan onzin opschrijft betekenis en samenhang te geven - door over te schrijven, door in zijn manuscript te roeren, paaltjes los te trekken, door te koken, te verdampen en in te dikken.

Hij krijgt precies hetzelfde resultaat als hij met de eerste methode, die van het aanslibben, zou hebben gekregen. Het is ook zeer waarschijnlijk dat hij, als hij na een dag schrijven zijn pen bij zich steekt om een frisse neus te halen, op zijn wandeling de eerste methode gebruikt. Zo goed als de trage, bedachtzame dichter bekend is met methode twee: vellen vol heeft hij geschreven, hij schreef ze alleen in zijn geest.