De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels

[p. 62]

19. Over de traagheid van het schrijven en de massa van het boek

Een schrijver is pas een schrijver als hij een boek heeft geschreven en als dat boek wordt verkocht en wordt gelezen. Over dat boek wordt gepraat, in huiselijke kring en soms in het openbaar en soms zit de schrijver daarbij, om een en ander met zijn inzicht te vermeerderen. Een boek, gepubliceerd, is een openbaar verschijnsel en de schrijver meestal ook. Men kan hem zien en men kan hem laten optreden. Hij zal daarbij, voor het voetlicht getreden en niet gewend aan dit soort situaties, zich heel bescheiden gedragen en relativerende opmerkingen maken. Hij zal bij het publiek in de smaak vallen en hij zal, omdat hij zich allengs op z'n gemak voelt, voor het oog van het publiek ook nog wel andere dingen willen doen: voetballen, zingen, bingo spelen. Men kan een schrijver allerlei kunstjes laten uithalen.

Er is echter één ding dat je een schrijver niet kunt laten doen in het openbaar: schrijven. Een schrijver die schrijft, is een verschijnsel dat je zelden te zien krijgt.

Ik heb in mijn leven maar twee keer een schrijver aan de arbeid gezien. Een keer op de film: één van de gebroeders Grimm, Wilhelm, die, in negentiende-eeuwse stijl gezeten voor het geopende glas-in-lood raam, de ganzeveer voerde en een keer op de tv: waar een dichter met viltstift op een plaat of tafelblad van glas, waaronder een camera stond opgesteld, een gedicht creëerde. Hij schreef zeer snel. En ook Wilhelm schreef voort in vliegende vaart. Je kon zien: zo snel als een schrijver schrijft, zo snel schrijft er niet één. En

[p. 63]

toch... Waarom, als hij het zo goed kan, en zo vlug, waarom zijn zijn boeken niettemin vaak zo dun, en waarom schrijft hij niet méér?

De film liet het zien: Wilhelm schreef wel, en vlug, maar niet lang. De meeste tijd zat hij het raam uit te kijken. Wachten op inspiratie heette dat vroeger, op de muze. Wilhelm Grimm wachtte, terwijl hij zo verlangend het glas-in-lood raam uitkeek, op de influisteringen van de muze. Thans weten wij dat de schrijver, terwijl hij zit te ‘wachten’, allerlei processen door het hoofd spelen; die processen verlopen minstens zo snel als het schrijfproces wanneer hij eenmaal schrijft en de gedachten die hij heeft zijn ook minstens zo flitsend. Flitsende gedachten bij de vleet - hij schrijft ze alleen niet op, blijkbaar. Niemand die zoveel met een pen in de hand zit, en zo weinig schrijft - als juist de schrijver. Wat kan dit te betekenen hebben? Onthult het misschien iets van de techniek die hij hanteert?

Vroeger, op de padvinderij heb ik, als ik van een toren in de verte de hoogte moest schatten, wel 's gedacht, voor de grap, dat die toren helemaal niet in de verte stond, maar dichtbij en dat hij dus veel kleiner was dan wij allen meenden. Dat is dan een gedachtenkronkel waar je weinig aan hebt, hij voert tot niets, maar later lees je tot je voldoening dat anderen dezelfde vruchteloze gedachte hebben gehad: een vogel die van ons wegvliegt lijkt daardoor kleiner te worden, maar is het niet evengoed mogelijk dat hij alleen maar kleiner wordt en dat het daardoor lijkt dat hij van ons vandaan vliegt?

Hoe groot is de zon? We leren op school dat de zon een doorsnee heeft van 1,4 miljoen kilometer, maar vóór die tijd dacht ik altijd dat de zon ongeveer zo groot was als mijn hand, 10 cm in doorsnee en soms, in mijn onbeweeglijkheid, denk ik dat nog wel 's. Maar dan zie ik een film van een zon die verduisterd wordt, daar schuift de maan voor, die toevallig net zo groot is als de zon, zodat zij er pre-

[p. 64]

cies op past en wat je dan ziet zijn uitbarstingen, fonteinen van vuur die op het zonoppervlak staan als parabolen omdat ze, zoals alles in een zwaartekrachtveld, de baan van een kogel volgen. Maar anders dan een kogel die, afgeschoten, het hoogste punt bereikt en met een boog naar de aarde terugvalt, zie ik dat de vuurfonteinen op de zon niet stijgen of dalen, ze staan stil, er zit geen beweging in. Welnu, pas dát laat mij zien hoe groot de zon is. Stilstand is een eigenschap van alles wat groot is, en massa heeft, volume. Zo kun je zien aan een vliegende vogel hoe groot hij is, zonder te weten hoe ver hij van je vandaan is: aan de traagheid van zijn vleugelslag. Daarom zullen schrijvers, naarmate zij vorderen, langzamer schrijven, niet omdat ze geen ideeën hebben, maar omdat ze bij elke regel die ze schrijven een beschrijving geven van het geheel. Dat geheel wordt steeds groter.

‘Een schrijver is hij voor wie het woord zoveel weegt als een kiezelsteen op Jupiter. De planeet groeit - de meester kan geen woord meer van de grond krijgen.’ Mulisch.