De draad van Ariadne

[p. 73]

Domela Nieuwenhuis

‘Geen man in Nederland heeft zo veel liefde en zo veel afschuw verwekt’, heeft de liberale Professor Allard Pierson eens gezegd, en vandaag, ruim veertig jaar na zijn dood, is nog de echo verneembaar van deze onbegrensde verering, die even weergaloos is geweest als zijn verguizing, en zonder voorbeeld in het openbaar leven van Nederland. Zoon en kleinzoon van een Luthers predikant en een hoogleraar, zelf predikant, brak hij met de kerk, en werd hij ‘in de arbeidersbeweging geworpen’, zoals hij het zelf later met een bijkans existentialistische term zou formuleren. De titel van het blad, dat hij in 1879 oprichtte, ‘Recht voor Allen’, was een program.

Domela Nieuwenhuis heeft de arbeiders gewekt uit de doffe berusting, waarin zij verkeerden, toen hij in de tijd van het opkomende grootkapitaal met zijn kinderarbeid, eindeloos lange werkuren, lage lonen en ongebreidelde uitbuiting, de arbeiders opriep tot de strijd voor betere levensvoorwaarden, en vooral hun het geloof gaf in de mogelijkheid van een betere toekomst. ‘De tijd was voor dit alles rijp, het zat als het ware in de lucht’, schreef hij zelf.

Als een Messias is deze ex-dominee vereerd, in het noorden zei men ‘Uus verlosser komt’. Zijn niet-proletarische afkomst, zijn uiterlijk, zijn waardig en steeds zelfbeheerst optreden, zijn welsprekendheid - het is jammer dat de techniek van band-recorder en radio nog niet zo ontwikkeld en gebruikelijk was in zijn tijd, zodat wij thans helaas zijn stem niet nog eens kunnen horen - de persoonlijke offers die hij heeft gebracht, zijn gevangenschap, zijn enorme werkkracht en doorzettingsvermogen, het steeds vrij blijven van alle de-

[p. 74]

magogie, zijn volkomen onbaatzuchtigheid, de haat en de hoon waarmee hij werd vervolgd en persoonlijk bedreigd, dit alles heeft bijgedragen tot een verering, die soms aan verafgoding grensde.

Domela Nieuwenhuis is de grondlegger van het socialisme in Nederland, en terecht heeft de sociaal-democraat Vliegen geschreven, dat de geschiedenis van de oude socialistische beweging de geschiedenis is van het optreden van Domela Nieuwenhuis. De veelal verkondigde opvatting is, dat hij vanaf 1894 - toen de Sociaal-Democratische Arbeiders Partij in Nederland werd opgericht - behalve het korte intermezzo van 1903, geen leidende rol meer heeft gespeeld en slechts de voorman van een secte is geweest. Wie zo redeneren, miskennen, lijkt het ons, toch wel zijn betekenis voor de socialistische traditie en voor het culturele leven in Nederland. Zij geven buitendien blijk van een beperkt inzicht in de historie in het algemeen en in de geschiedenis van het socialisme in het bijzonder.

Om zijn betekenis vast te stellen - iets wat nu, veertig jaar na zijn dood buiten alle politieke controverse toch mogelijk moet zijn - moet men hem niet alleen zien tegen de achtergrond van zijn eigen tijd en als exponent van een bepaalde fase van de socialistische beweging in Nederland, maar óók in het licht van de ontwikkeling van de veertig jaar, die sinds zijn dood zijn verlopen.

In 1913 schreef Henriëtte Roland Holst, toentertijd een overtuigd Marxiste, aan Domela Nieuwenhuis: ‘In het anarchisme, met zijn vooropstellen van het initiatief der persoonlijkheid, zit voor mij even goed een stuk waarheid als in de sociaal-democratie met haar vooropstellen van de massa-beweging’.

Domela Nieuwenhuis was geen utopist. Het verkorte historische perspectief en de revolutionaire heilsverwachting behoorden bij het klimaat van de tijd en waren niet iets specifieks van hèm. Ook anderen hebben zich in revolutionaire tijden wel ‘vergist’. Domela Nieuwenhuis zag zeer duide-

[p. 75]

lijk, en hij heeft dat ook herhaaldelijk uitgesproken, dat de ontwikkeling van het politieke en maatschappelijke leven niet in de richting zou gaan, die hij voorstond. Maar de grondslag van zijn opvatting kan men formuleren met een woord van P.-J. Proudhon, wiens ‘Confessions’ hij ook heeft vertaald: ‘Het socialisme is geboren door een beroep op de vrijheid; de uitoefening van de macht zal het doden’.

In staat en dictatuur zag hij een gevaar voor het socialisme, en hij waarschuwde daartegen in een tijd, waarin weinigen oog daarvoor hadden en waarin zijn opvatting uitsluitend beschouwd werd als een uiting van dogmatisch sectarisme. Nu, een halve eeuw later, kan men moeilijk ontkennen, dat hij de gevaren voor de enkeling en voor de gemeenschap, die in deze ontwikkeling van een steeds toenemende staatsmacht, onder welke namen ook, schuilen, vroeger en scherper gezien heeft dan zijn tegenstanders. Dàt hij dit gezien heeft is enerzijds het gevolg van het feit, dat hij geen aanhanger was van een theorie, dat de geschiedenis verloopt volgens vaste wetten en dat de ontwikkeling van het kapitalisme ‘vanzelf’ tot een socialistische maatschappij zou leiden, en in de tweede plaats omdat van den aanvang af het socialisme voor hem nooit uitsluitend een zaak was van de opheffing van de materiële nood van de arbeidersklasse, al heeft hij ook hiervoor gestreden - doch in de eerste plaats een zaak van geestelijke bevrijding. Niet voor niets staat aan het begin van zijn gedenkschriften het beroemde citaat van Goethe over de persoonlijkheid. Daarom was hij ook vrijdenker en antimilitarist.

Indien Multatuli zulk een grote rol heeft gespeeld in het geestelijke rijpingsproces der nederlandse arbeidersklasse, dan is dat mede te danken aan Domela Nieuwenhuis, die in zijn geschriften en op zijn talloze vergaderingen Multatuli's ideeën heeft verbreid. Het militarisme heeft Domela Nieuwenhuis niet alleen als stelsel bestreden, als onvermijdelijk samenhangend met staat en kapitalisme, zoals ook de oorlog, maar hij keerde zich vooral tegen het passieve militarisme,

[p. 76]

tegen de ‘vrijwillige slavernij’, tegen de geestestoestand die het militarisme pas mogelijk maakt, en in dit opzicht zijn zijn opvattingen diep geworteld in de revolutionaire traditie van dit land.

Niemand zal de grote sociale verbeteringen en veranderingen, die in de maatschappij in de laatste halve eeuw zijn tot stand gebracht, ontkennen, en het zou dwaas zijn ze gering te schatten. Evenmin echter kan men blind zijn voor het feit, dat, al is het sociale vraagstuk - zoals men dat placht te noemen - voor een groot gedeelte opgelost, er in het tijdperk van de welvaartstaat en de massaficatie nieuwe gevaren dreigen voor de vrijheid van de mens. Het probleem, dat door en sinds de Franse Revolutie in de westerse samenleving is gesteld, namelijk: de sociale gelijkheid te verzoenen met de persoonlijke vrijheid, staat nog steeds op de historische agenda.

Toen Domela Nieuwenhuis gestorven was, viel hem een uitvaart ten deel ‘grootser dan van een vorst’, zoals vóór hem of nà hem nog aan geen ander Nederlander was beschoren. Dit eerbetoon der Nederlandse arbeidersklasse gold in de eerste plaats de man, die het eerst voor de menselijke waardigheid van de onterfden en de ontrechten was opgekomen, maar het gold toch ook de man, waarvan men intuïtief begreep, dat hij de verpersoonlijking is geweest van het socialisme. Henriëtte Roland Holst heeft van Domela Nieuwenhuis gezegd, dat hij groot was ‘om de symbolische betekenis die zijn deugden en daden, de zuivere trouw van een geheel leven, hem gaven, en dat hij uitgegroeid is tot een symbool voor de massa, een symbool voor de strijd voor de waarachtige menselijkheid’. Dit inderdaad dan is zijn betekenis, dat hij in zijn persoon de toekomst heeft vertegenwoordigd van een socialisme, dat zonder vrijheid niet bestaanbaar is. Zijn leven is een strijd geweest voor de humanisering van de samenleving en zijn naam alleen reeds is een voortdurend beroep op de vrijheid.

1959