De draad van Ariadne

[p. 205]

Onze regeerders

Het relaas van de Parlementaire Enquête-Commissie over de meidagen 1940 en de regering te Londen, is lang en veelal droog. Toch is de lectuur de moeite waard. De onthullingen zijn op zich zelf niet zo wereldschokkend, ofschoon bijvoorbeeld de mededeling over de reizen van de heer Plesman van de K.L.M. naar Goering heel pikant is. Ook de gedetailleerde beschrijving van de hulpeloosheid en de blunders van de hoogste dignitarissen van de staat, is niet het interessantste. Wat werkelijk interessant is en onthullend, dat is de mentaliteit, die men uit dit alles proeft.

Ten slotte was het personeel van de emigrantenregering in Londen geen ander dan dat van de regering in Den Haag...; dat wil zeggen, dat men te doen had met de eigengerechtigde jhr. De Geer, die het niet nodig vond, dat hij of een van zijn ministers in de vergadering der volksvertegenwoordiging aanwezig was op het meest kritieke ogenblik der nederlandse geschiedenis sinds honderd jaar. Men had te doen met lieden, die Maurits Dekker hadden vervolgd, omdat hij Adolf Hitler een psychopaat had genoemd - een waarlijk gematigde kwalificatie!; die Rauschnings onthullend boek over de Führer en zijn plannen in beslag hadden laten nemen; die werkloze nederlandse arbeiders dwongen naar Hitler-Duitsland te gaan om daar te werken op straffe van intrekking van hun steun; die geen toestemming verleenden aan een parlementslid om naar ons Indië te gaan, maar wèl aan Mussert, die door de Vaderlandse Club met enthousiasme werd ontvangen (Mussert was hun man. Met een goedgespekte portemonnaie voor de propaganda kwam hij terug);

[p. 206]

die het asylrecht hadden geschonden en politieke vluchtelingen, wier misdaad het was dat zij reeds vóór de 10de mei enkele bezwaren tegen het Hitler-regiem hadden gehad en voor de Gestapo hadden moeten vluchten, over de grens hadden gezet.

Toen de ministers na enige verwarring in Londen waren gearriveerd om daar hun beproefde strijd tegen het Hitlerisme voort te zetten, voelden ze zich in den beginne weinig op hun gemak. De stad was ook zo veel drukker dan Interlaken, waar men gewoon was de zomervacantie door te brengen en men was ook nog wat onwennig met de vreemde taal. Gelukkig werden ze onmiddellijk gechaperonneerd door de invloedrijke en minder weltfremde heren van de te Londen zetelende grote nederlandse concerns.

Men had uit Den Haag een flinke dosis défaitisme meegebracht, maar onder invloed van het engelse milieu verminderde dit langzamerhand. Alleen de van huis uit koppige minister-president bleef een onverbeterlijk Pétainist en voelde er meer voor het met Hitler maar op een accoordje te gooien. Onder het voorwendsel van een reis naar Batavia, dook de ex-premier dan op een goede dag via Lissabon in het door de vijand bezette vaderland op. ‘Good bye, Mr. Churchill’, zei jonkheer De Geer, maar noblesse oblige, zegt het spreekwoord.

Ook was er mr. Van Kleffens, enkele maanden tevoren tot minister benoemd, na twintig jaar op het ministerie van Buitenlandse Zaken werkzaam te zijn geweest. Nu is een ambtenaar natuurlijk niet verplicht tot politieke profetie, maar wat moet men zeggen van het politieke inzicht van iemand, die in de zomer van 1939 van mening was, dat er geen vuiltje aan de lucht was?

Maar laten wij onze huidige ambassadeur te Washington zelf aan het woord:

‘Wat scheen op oorlog te wijzen, behalve de kolommen buitenlands nieuws in de couranten... Hollandse tulpen bloeiden als in voorgaande rustige jaren. Het leven scheen in-

[p. 207]

derdaad zeer goed op dat ogenblik, met het vooruitzicht op een belangrijke positie in een prachtig land’. (De heer Van Kleffens was namelijk juist tot gezant in Bern benoemd.) ‘Wij vonden een prachtig huis met tuin. Wij bestelden kleden en gordijnen en zelfs de champagne voor de ontvangst van de Hollandse kolonie op de verjaardag van de Koningin op de 31ste Augustus’.

Helaas. Voor het zover was, had mr. Van Kleffens, zij het na enige aarzeling, het nooit verwachte aanbod van een post in het ministerie De Geer aanvaard en daar Hitler zich niet stoorde aan de hollandse bloeiende tulpen, kwam onze minister van Buitenlandse Zaken in plaats van in het lieflijke Bern, in de Battle of Britain terecht.

Ook de ambtenaren van de Buitenlandse Dienst van mr. Van Kleffens' ministerie stonden wat vreemd tegenover toestanden, die niet in de reglementen waren voorzien. In zulke kringen telt eigenlijk alleen iemand met een diplomatiek paspoort en een individu helemáál zonder paspoort, die op het Iberische Schiereiland opdook, was een irreëel en griezelig geval. Buitendien ook nog zonder geld. Dat was alles in strijd met de diplomatieke gebruiken en bovenal: erg lastig. Vandaar de raad om maar liever terug te keren en zich aan te melden bij de Gestapo.

Men moet hier niet in de eerste plaats denken aan sympathieën voor de ‘Nieuwe Orde’, ofschoon die in de madrileense omgeving niet ontbraken. Neen, men heeft hier eenvoudig te doen met een supreem geval van diplomatieke domheid en domme burgerlijkheid. Bewees immers niet het geval van de grootindustrieel Van Leer, dat men ook op ordelijke wijze het bezette Nederland kon verlaten en geen sluipwegen behoefde te bewandelen, zoals deze communistische avonturiers? Zijn papieren, door de Nazi-autoriteiten geviseerd, waren in orde, zowel van hemzelf als van zijn gevolg, inclusief de achttien circuspaarden, die de reis naar veiliger haven meemaakten. Zo iemand zeurde ook niet om financiële steun om de ondergrondse reis naar Engeland

[p. 208]

voort te zetten: aan de kust van Portugal lag het daartoe gecharterde schip voor Amerika reeds klaar.

Dan was er te Londen mr. Gerbrandy uit Sneek en dat hij het tot minister-president bracht, is op zich zelf reeds onthullend voor de nederlandse politiek en zijn politici. Hij was echter niet gekker dan De Geer, zeker niet te Londen, want één ding moet men van hem zeggen: hij was géén defaitist! Voor deze kleinburgerlijke Calvinist was het goddeloze Nazidom onaanvaardbaar en Hitler niet veel minder dan de belichaming van de duivel. Van enig pacteren kon er derhalve voor hem geen sprake zijn.

In het luchtledige van de londense regeringsatmosfeer steeg het hem echter langzamerhand lichtelijk naar het hoofd en hij werd steeds meer autoritair en reactionair. Ten slotte broeide Gerbrandy met zijn ministers, onder wie de sociaal-democraat Albarda, tegenwoordig lid van de Raad van State, het plan uit om de grondwet op zij te schuiven, de volksvertegenwoordiging af te schaffen en het bevrijde vaderland te regeren door middel van een Militair Gezag, dat voor een gedeelte, naast beroepsmatige militairen, bestond uit in uniform gestoken loopjongens van de reeds hierboven genoemde nederlandse concerns te Londen. Het komt in dit land niet dikwijls voor dat belachelijkheid doodt. Maar dit maal was dit dan toch het geval. Een militaire dictatuur in spé, die door de volksmond onmiddellijk tot ‘Circus Kruls’ was gedoodverfd, kon wel inrukken.

Na grondige voorbereiding werd gelukkig een nieuw terrein voor activiteit gevonden in een ander deel van het Koninkrijk. Aan zich zelf en aan de primitieve inlanders was men wel verplicht te tonen, dat de Japanners niet het monopolie hadden van een militaire wandeling. De opmars naar Djokja was succesvol en snel: het vertrek gaat wat langzamer, maar de malaise is des te groter. De nederlandse arbeidersklasse moge toezien, dat het Militair Gezag voor zijn onbevredigde aspiraties niet een nieuw jachtveld in het vaderland vindt.

1949