Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Tweede stuk

Dat 62. capittel.⁺
Van speceryen, droogisteryen, planten ende materialen, die de medicyne ende aptekerye aengaen, te weten, van die gemeenste ende die dagelijcx in Indien verhandelt worden; van hare wassinge, hoe ende op wat manier ende op wat plaetsen. Inden eersten vande peper¹⁾.

⁺De peper is veelderley, te weten swerte, witte, lange, ende peper, die genaemt wort Canarijn. Die swerte is de ghemeenste, die herwaerts ende over al meest vervoert wert; ⁺die witte ende lange wert ooc wel vervoert, maer weynigh; die peper Canarijn wort nimmermeer uyt Indien gebracht, want is van cleynder estimatie. Die swerte peper, welck is die ghemeenste ⁺ende de beste, wast meestendeel inde custe ende op 't lant van⁺ Malabar, welcke custe begint van Goa 12. mylen zuydwaerts²⁾, ende strect tot die Cabo de Comorijn, ende is het landt ghelegen ⁺aende zee-custe tusschen het hooge land van Ballagatte ende de zee; binnen in 't land en wast geen. Alhier is die plaets, alwaer de peper alle jaren gheladen wort, diemen naer Portugael brenght ende also verspreyt door geheel Christenrijck; van hier wertse ooc veel gescheept vande Machometisten naert Roode Meer ende te ⁺landewaerts binnen over Ballagatte, ende naer Persien, Arabyen ende alle de omliggende contreyen; ende hoe wel dat het scherpelic verboden wert vande Portugesen, ende daer alle opsicht op hebben, ende daerom die zee ende custe bewaren met alle neerstigheyt, ⁺niet tegenstaende wert heymelijcken by grooter menichten vervoert, ende ooc somtijts met salvo conduto ofte paspoort vande Portugesen. Daer wast ooc veel swerte pepers by Malacca ende op 't eyland van Sumatra, Iava, Sunda ende ander wegen, als ic inde beschryvinge vande custe ende eylanden verclaert hebbe,

+

1) Over peper handelt Coloq. XLVI van Orta; veel daarvan overgegaan in dit Cap.

+ Veelderley soorten van peper.

+ Swarte peper werdt meest vervoert.

+ De meeste peper wast in Malabar.

+ [87b]

2) Vgl. echter de titel van cap. ii.

+ Van Malabar werdt de peper alle jaren na Portugael ghescheept.

+ Desghelijcks vande Mahometisten na Arabyen, Persen, etc.

+ De Portugesen verbieden de peper uyt te voeren na ander plaetsen als na Portugael.

[p. 113]

alwaer ooc wast de witte peper; is gelijc die swerte, alleenlijc is het eerste buytenste schelleken wit ende effen, sonder rompken¹⁾, doch heeft die selfde virtuijt ende smaec gelijc die swerte peper;⁺ comt veeltijts byde peper van Malacca onder een gemenght. De peper, die inde omliggende contreyen van Malacca wast, wort altemets ooc wel naer Portugael gevoert, maer weynigh, want ten tyden in 2. jaren vaerter een schip van Portugael, twelc daer sommige peper, maer meest nagelen ende muscaten bloemen ende ander²⁾ Chijnsche waren layt; ende den meesten hoop van dese peper wort gesleten inde selfde landen, als Pegu, Syon, ende ⁺meest in Chyna ende die ander omlig ‖ gende plaetsen, die met⁺ malcanderen hare dagelijcsche handel dryven. Die peper wert genaemt vande Malabaren molanga³⁾ ende inde landen by Malacca lada⁴⁾, in Arabyen filfil; die Gusuratten van Cambayen ende Dekanijns van Ballagatte noemense meriche ende die van Bengala moroys⁵⁾, ende die lange peper, die alleenlijc wast in Bengalen ende Java, pepilini⁶⁾.

Die peper wast ofte wert geplant aende voet van een ander⁺ boom, ende meestendeel aende boomen, daer die arecca aen wast ofte andere diergelijcken, ende climt daer teghen op, ghelijc die bettele ofte clif. Die bladeren vande peper zijn gelijck orangien bladen, maer wat cleynder; zijn groen ende scherpachtigh aende punten, ende in 't kauwen so bijt het wat, smakende bynaest gelijc bettele. Zij wassen gelijc de druyven in boskens, maer zijn veel cleynder ende dunder, wat dichter als die aelbesien, ende zijn altoos⁺ groen so lange tot datse beginnen te droogen ende rijp te werden, welcke is in December ende Januarius, dat den tijt is datmense pluct. Die lange peper wast in Bengalen ende ooc sommige⁺ int eylant Iava; is gants een ander fatsoen van boom. Die lange peper is vande lenghte van een naelde ofte punt van een nasteling⁷⁾, maer wat dicker, ende is overal even dick, is van buyten

1) Middelned. rompe = rimpel.

+ De witte peper is van cracht en smaec als de swerte.

2) bedoeld: andere, namelijk etc.

+

+ Verscheyden namen vande peper.

3) Malay. ‘muḷagu’, Tam. ‘miḷagu’, waarvan een afleiding is 't bij de Engelschen in Indië gebruikelijke Mulligatawny.

4) Maleisch woord.

5) Gewijzigde uitspraak van Skr. maricha en marīcha, zwarte peper; hetzelfde geldt van de als Bengaalsch gegeven benaming. Uit dit ook in 't Jav. overgenomen woord stamt het bij oudere Hollandsche schrijvers voorkomende ‘risjes’.

6) Zulk een woord bestaat niet in 't Javaansch; wel in 't Skr. ‘pippalī’, Piper longum. Vgl. Aant. op Coloq. II, 250-258.

+ Hoe dat de peper wast ende gheplant werdt.
De bladen vande peper zijn als orange bladen, smaken by na als bettele.

+ De peper wast in busselen als de druyven.

+ De peper pluctmen in December ende Januarij.

7) W.N.T.: nesteling = nesteling, hetzelfde als nestel.

[p. 114]

⁺berompelt ende asverwigh ende van binnen wat witachtiger, met cleyne saetgiens, doch inde smaec ende ghebruyc is gelijc die ander swerte ende witte peper. Die witte peper is, als geseyt is, gelijck die swerte in't fatsoen ende smaec, hoewel datmense voor beter¹⁾ ende crachtigher hout, ende en isser ooc in so grooter menighten niet als de swerte. Die peper genaemt Canarijn is by de ⁺contreyen van Goa ende Malabar, bynaest van fatsoen gelijc die⁺ boeckweyt, maer is asverwigh ende van binnen hol, met sommighe cleyne keerlkens, die welcke in't eeten, smaeck ende hitte gelijc ander peper is, doch wort alleenlijck ghebruyckt van't arme volck, waerom peper Canarijn genaemt wert, als te seggen boeren peper ofte arme ende slechte lieden peper; daerom en wortse nimmermeer vervoert, want is seer slecht ende van cleyne valeur, en ⁺soude de vracht niet mogen beta ‖ len, waerom datse aldaer⁺ ghelaten wordt. Die ander peper wert in Indien ende alle orientaelsche plaetsen vande selfde Indianen veel gesleten ende ghebruyct, ende dat in meerder menichten als dieder jaerlics naer alle plaetsen gevoert wert, want en eeten geen spyse ofte doender handen vol peper in, al ongestooten, so dat zy die in grooter abondantien verslinden. Inde beschryvinge vande custe van Malabar hebbe ick mentie ghemaect, waer die peper meest wast ende gheladen wert, die plaetsen ende havens aentekenende vande custe van Malabar, daer de Portugesche schepen hare ladinghe nemen; willen dat voorby passeren.

⁺Die peper wert oock veel (als zy noch groen is) in potten geleyt, met sout ende azijn, ende wort so langhen tijt bewaert, ende oock wel naer Portugael gevoert, maer meestendeel in Indien ghebruyckt. Wordt ghenaemt peper in achar²⁾, op welcke manier ghebruycken ooc alle andere speceryen ende fruyten van Indien, ⁺ende etent gemeenlic om apetijt te crygen, gelijckmen by ons die cappers, olyven, lymoenen ende diergelijcke in pekel ghebruyct.

Annotatio D. Palud.
Die peper wort ghebruyct in die kueken ende in die apoteke, doch ten beyden plaetsen niet als voetsel, maer als een medicijn. Zy verwarmt de maghe ende verteert het coude slijm desselvighen. In pyne der maghen uyt rauheyt ende winden is seer goet alle morgens vijf peper korlen doorgesloct. Die een duncker³⁾ ghesicht hebben, sullen

+ Ghedaente vande langhe peper.

1) Vgl. echter p. 112.

+ De peper Canarijn by Goa is van fatsoen als boeckweyt, maer van coleur asverwigh, ende werd alleen vande arme ghebesicht.

+ [88a]

+ De Indianen ghebruycken in haer landt meer peper als daer uytgevoert wert.

+

+ De peper groen zijnde wertse in potten ghesouten, ende soo na Portugael ghevoert.

2) ‘Atjar’; zie boven blz. 74v.

+ Peper in achar.

3) donker.

[p. 115]

nuttigen peperkorlen met anijs, venckel ende nagelen, dan hier van die swalmen¹⁾, die het ghesicht verduysteren, verdryven ende verteert worde. Van dryderley peper maect men in die apoteke een confectie, op dese manier: neemt witte, swarte ende lange peper, van een jegelic 25. draghmen, wilde tijm, gengber, anijs, van elcs 1. loot, met honich, so vele als nootwendigh tot een confectie gemaect, welcke goet is voor de ghene, die een coude maghe hebben, die nucken²⁾, die vande lever cranck zijn, die watersuchtighe, &c.

1) Middelned. swalm: dikke damp.

2) D.i. den hik hebben; een andere uitspraak van ‘nokken’, dat bij Kiliaan aangeteekend staat als gewestelijk, o.a. Hollandsch, woord voor hikken.