Techniek in Nederland in de twintigste eeuw. Deel 3. Landbouw, voeding

[pagina 1]

Techniek in Nederland in de twintigste eeuw

[pagina 2]

TECHNIEK IN NEDERLAND IN DE TWINTIGSTE EEUW

I	TECHNIEK IN ONTWIKKELING WATERSTAAT KANTOOR EN INFORMATIETECHNOLOGIE
II	DELFSTOFFEN ENERGIE CHEMIE
III	LANDBOUW VOEDING
IV	HUISHOUDEN MEDISCHE TECHNIEK
V	TRANSPORT COMMUNICATIE
VI	STAD BOUW INDUSTRIËLE PRODUCTIE
VII	TECHNIEK EN MODERNISERING BALANS VAN DE TWINTIGSTE EEUW

 

	Redactie
Hoofdredactie	Prof. dr. ir. J.W. Schot (programmaleider), prof. dr. ir. H.W. Lintsen (voorzitter), prof. dr. A. Rip (vice-voorzitter), dr. A.A. Albert de la Bruhèze (secretaris)
Leden	Dr. E.M.L. Bervoets, dr. ir. J. Bieleman, dr. ir. A.J. Bogers, dr. M. Davids, dr. C. Disco, dr. ir. J.C.M. van den Ende, drs. B.P.A. Gales, dr. E. Homburg, prof. dr. E.S. Houwaart, dr. J.W.A. Korsten, dr. R. Oldenziel, dr. A.H. van Otterloo, dr. ir. G.P.J. Verbong, dr. W.O. de Wit

 

[pagina 3]

Techniek in Nederland in de TWINTIGSTE EEUW

III

LANDBOUW

VOEDING

STICHTING HISTORIE DER TECHNIEK

WALBURG PERS

[pagina 4]

Deze uitgave kwam tot stand mede dankzij financiële steun van het Prins Bernhard Fonds, de Stichting VSB Fonds en de Stichting Wetenschap en Techniek Nederland (WeTeN).

 

Copyright samenstelling: © Stichting Historie der Techniek 2000

Licentie voor deze uitgave: © Walburg Pers 2000

Het auteursrecht op de afzonderlijke teksten berust bij de betreffende auteurs of rechthebbenden, p/a Walburg Pers, Zutphen

 

Verantwoording van de illustraties. Getracht is de rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen. Zij die menen alsnog aanspraak te maken op zekere rechten, worden verzocht contact op te nemen met de Stichting Historie der Techniek.

 

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het besluit van 20 juni 1974, Stb. 351 zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 artikel 17 Auteursrecht 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

 

Vormgeving binnenwerk: Piet van Meijl

Vormgeving omslag: Rob Buschman, bNO

Druk: Drukkerij Lecturis BV, Eindhoven

 

ISBN DEEL III 90.5730.066.4

ISBN DEEL I t/m VII 90.5730.037.0

[pagina 5]

Organisatie van het overzichtswerk Techniek in Nederland in de twintigste eeuw

(augustus 2000)

 

Bestuur en Stichtingsraad Stichting Historie der Techniek

 

(Dagelijks) Bestuur

dr. ir. B.G. Linsen, voorzitter; ir. J.M. Vernooij, penningmeester; ir. A. Hamburger; ir. M. Veth; ir. Tj. Visser; prof. dr. ir. G.J. Wormmeester

 

Stichtingsraad

drs. E.A.G. van den Bent, Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte;

prof. dr. ir. A.J. Berkhout, Technische Universiteit Delft;

ir. G. Blom, Rijkswaterstaat;

A.J.H. van Dijk, Nederlands Genootschap voor Informatica;

prof. dr. G. Dijkstra, Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging;

G.L.J. Huyser, Nederlandse Vereniging voor Management NIVE;

prof. drs. J. van Londen, (Voorlopige) Raad voor de Volksgezondheid;

ir. L.W.A. Maas, Koninklijk Instituut van Ingenieurs;

H.J. Neeleman R.A., Nederlands Economisch Historisch Archief;

ir. G.G. Nieuwmeijer, Afdeling voor Geschiedenis der Techniek, KIvI;

dr. ir. F. Schutte, Universiteit Twente;

ir. M.C. van Veen, Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen;

B. van der Weg, FNV Bondgenoten;

dr. ir. H.G.J. de Wilt, Technische Universiteit Eindhoven.

 

Subsidiegevers onderzoek

ABN-AMRO Bank NV; Akzo Nobel NV; ASM Lithography; Atag Holding NV; Ballast Nedam NV; Belastingdienst Automatiseringscentum; Koninklijke BAM groep; Bammens Groep BV; Berenschot Informatica; Boekos BV, Vleeswarenfabrieken; BouwCenter Groep; Bouwradius Groep (voorheen Stichting Vakopleiding Bouwbedrijf); Bureau Informatiemanagement Amsterdam; Cap Gemini Nederland BV; Catherine Elisabeth Stichting; Cebeco Groep; Centraal Bureau voor de Statistiek; Central Industry Group NV; Centrum voor Wiskunde en Informatica; CSM NV; CTT; DHV Milieu en Infrastructuur BV; Dow Benelux NV; DSM NV; DRAKA Holding NV; ECT; EMON; ENECO; Energieonderzoek Centrum Nederland; EnergieNed; Exxon Chemical Holland BV; EWT; Fluor Daniel BV; Fontijne Holland BV; Gasunie; Gastec NV; Gemeentelijk Havenbedrijf Rotterdam; Getronics NV; HASKONING Ingenieurs- en Architectenbureau; Hoechst Holland NV; Hoek Loos BV; Hollandsche Beton Groep NV; Hoogewerff Fonds; IBM Nederland NV; ICI Holland BV; IHC Caland; ING Bank NV; Kadaster; KEMA Nederland BV; KIvI afdeling Kerntechniek; Koninklijke Ahold NV; Koninklijke BolsWessanen NV; Koninklijke Boskalis Westminster NV; Koninklijke Volker Stevin NV; Het Koninklijke NIVRA; KPN; KPN Telecom; Landustrie Sneek BV; NV Luchthaven Schiphol; Metaalcompagnie ‘Brabant’ BV; Ministerie van Economische Zaken; Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (Rijksplanologische Dienst); Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium; De Nationale Investeringsbank NV; NBM-Amstelland NV; NCR; Nederlandse Aardolie Maatschappij; Nederlandse Zuivel Organisatie; Nelcon BV; NOREA; NOVEM; NV Nederlandse Spoorwegen; NWO; Oranje-Nassau Groep BV; Origin BV; Philips Electronics Nederland BV; Philips International BV; Philips Medical Systems Nederland BV; Post & Co (P&I); Prins Bernhard Fonds; PROAV NV; Rabobank Nederland; Raytheon Engineers & Constructors BV; Rexroth BV (voorheen Hydraudyne Beheer BV); Roccade Informatica Groep NV; Rijkswaterstaat; NV Samenwerkende Elektriciteits-Produktiebedrijven; Rijsdijk EQuipment Trade BV; Shell Nederland BV; Siemens Nederland NV; Simac Techniek NV; Smit Transformatoren; Stichting Exploitatie Nederlandse Staatsloterij; Stichting Laura-fonds; Stichting voor de Technische Wetenschappen; Stichting VSB Fonds; Stichting WeTeN; Stork Engineers & Contractors; Stork NV; Technip Benelux BV (voorheen Kinetics Technology International BV); Ten Hagen en Stam; TNO; TRAIL Onderzoekschool; Unilever; Unisys Nederland NV; Van der Giessen-de Noord NV; Van der Schroeff Bibliotheek; Vekoma Manufacturing BV; Verbond van Handelaren in Chemische Producten en 28 lid-ondernemingen; Waterloopkundig Laboratorium; Landbouw Universiteit Wageningen; N.W. Posthumus Instituut; Rijks Universiteit Groningen; Technische Universiteit Delft; Technische Universiteit Eindhoven; Universiteit van Amsterdam; Universiteit Maastricht; Universiteit Twente; Vrije Universiteit Amsterdam; WTMC. Hiernaast kent de Stichting Historie der Techniek individuele donateurs.

 

Technisch advies

ir. G.J. Arends, deel waterstaat;
prof. dr. ir. W.J. Beek, deel voeding;
ir. J.J.A. van Bennekom, deel transport;
dr. ir. A.J. Bogers, deel industriële productie;
prof. dr. ir. E.W. Brascamp, deel landbouw;
prof. dr. ir. A. van den Brink, deel landbouw;
ir. J.J. de Bruijn, deel bouw;
ir. J. Crucq, deel landbouw;
[pagina 6]
ir. R.H. Dijken, deel huishouden;
ir. H. Engel, deel waterstaat;
ir. A.G.A. Everts, deel delfstoffenwinning;
ir. R. van Giessel, deel industriële productie
prof. dr. ir. P.M.E.M. van der Grinten, deel chemie;
prof. dr. ir. F. Hellinga, deel landbouw;
prof. ir. C. de Jong, deel communicatie;
prof. dr. ir. E.H. Ketelaars, deel landbouw;
ir. C. Kramer, deel medische techniek;
prof. J.M. van Oorschot, deel kantoor en informatietechnologie;
prof. ir. U.D. Perdok, deel landbouw;
ir. J.J. Pilon, deel waterstaat;
ir. A.C. Sjoerdsma, deel energie;
ir. J.H. de Wilde-Ligny, deel huishouden;
prof. dr. ir. G.J. Wormmeester, deel transport
prof. dr. J.C. Zadoks, deel landbouw;
dr. ir. A.C. Zeven, deel landbouw.

 

Redactie

Hoofdredactie

prof. dr. J.W. Schot (programmaleider), prof. dr. ir. H.W. Lintsen (voorzitter), prof. dr. A. Rip (vice-voorzitter), dr. A.A. Albert de la Bruhèze (secretaris)

 

Redactieleden

dr. E.M.L. Bervoets, dr. ir. J. Bieleman, dr. ir. A.J. Bogers, dr. M. Davids, dr. C. Disco, dr. ir. J.C.M. van den Ende, drs. B.P.A. Gales, dr. E. Homburg, prof. dr. E.S. Houwaart, dr. J.W.A. Korsten, dr. R. Oldenziel, dr. A.H. van Otterloo, dr. ir. G.P.J. Verbong, dr. W.O. de Wit

 

Beeldredactie

dr. W.H.P.M. van Hooff, W.H. de Vries, dr. M. Davids, prof. dr. ir. H.W. Lintsen, auteurs

 

Auteurs en onderzoekers

dr. A.A. Albert de la Bruhèze; drs. M. Aspria; dr. P. Baggen; dr. H. van den Belt; drs. M. Berendsen; ir. P. van den Berg; drs. E.A.M. Berkers; dr. E.M.L. Bervoets; dr. ir. J. Bieleman; drs. G. Bijleveld; drs. R. Bisscheroux; dr. ir. A. van den Bogaard; drs. H. van der Boom; drs. A. Bosch; F. de Bruijn; drs. H. Buiter; drs. I. Cieraad; D. Croes; dr. M. Davids; dr. M.L.J. Dierikx; C. Dijkema; drs. E. Dijks; dr. C. Disco; drs. C.J.M. van Dorst; dr. H. van Driel; drs. J.C. Drogendijk; drs. ir. L. van Empelen; dr. ir. J.C.M. van den Ende; dr. ir. R. Filarski; drs. B.P.A. Gales; dr. F.M.M. de Goey; drs. B. Grob; dr. W. van der Ham; dr. A.P. den Hartog; drs. J. Hermans; dr. A.N. Hesselmans; dr. E. Homburg; P.M.A.V. Hooghoff; drs. T.M.M. van Hoorn; dr. M.L. ten Horn-van Nispen; prof. dr. E.S. Houwaart; dr. A.P. de Knecht-van Eekelen; drs. S. Kruisinga; prof. dr. P. van de Laar; drs. J.A.C. Lagaaij; dr. A.A. Lemmers; dr. D. van Lente; prof. dr. ir. H.W. Lintsen; drs. J.J. Moerland; dr. G.P.A. Mom; drs. F.V. van der Most; dr. E. Nijhof; dr. R. Oldenziel; dr. ir. E.C.J. van Oost; dr. A.H. van Otterloo; ir. P. van Overbeeke; dr. P.R. Priester; drs. M.J.M. Put; ing. N. Rem; prof. dr. A. Rip; drs. J.W. van Rooij; dr. J.L. Schippers; prof. dr. J.W. Schot; drs. J.A. Schueler; drs. A.J. van Selm; drs. B. Sluijter; dr. J.S. Small; dr. J.P. Smits; drs. P.E. Staal; prof. dr. E.R.M. Taverne; dr. M. Veenis; ir. F.C.A. Veraart; dr. ir. G.P.J. Verbong; dr. R. Vermij; dr. S.W. Verstegen; drs. P.F.G. Vincken; I. Vledder; dr. ir. E.B.A. van der Vleuten; dr. ir. A. Vlot; dr. W.O. de Wit; dr. H. van Zon.

 

Projectorganisatie

dr. A.A. Albert de la Bruhèze, drs. C. Dautzenberg, dr. M. Davids, M.H. Dekkers, prof. dr. ir. H.W. Lintsen, prof. dr. J.W. Schot

 

SHT-Bureau

T. van Assem, dr. J.W.A. Korsten, R. Leontjevas, L.E. Sibbes

 

Tekstredactie

ir. P. Scheider

 

Samenstelling registers

dr. M.L. ten Horn-van Nispen

 

Kaarten, figuren en technische tekeningen

Oranje Vormgevers (Eindhoven)

[pagina 7]

Inhoudsopgave

11	Landbouw
	Hoofdstuk 1
13	De landbouw en het sociaal-economische krachtenveld
	De landbouw op de stroom van de tijd
	De ‘onderstroom’: dynamiek en structuur
	De opzet van deze bijdrage
	Hoofdstuk 2
	De cultuurtechnische verbouwing van Nederland
23	Veranderend boerenland - inleiding
	Hoofdstuk 3
	De cultuurtechnische verbouwing van Nederland
27	Bodemverbetering en waterbeheersing
	Ontginningen
	Ondergrondverbetering
	Toplaagverbetering
	Egaliseren
	De verbetering van de afwatering
	Drainage
	Beregening
	Hoofdstuk 4
	De cultuurtechnische verbouwing van Nederland
47	Van ruilverkavelen naar landinrichting
	Een wettelijk kader
	Een Meerjarenplan en ‘groene’ nota's
	Drie projecten
	Nederland ‘op de schop’
	Hoofdstuk 5
	Boeren met machines
65	Honderdvijftig jaar mechanisatie - inleiding
	Hoofdstuk 6
	Boeren met machines
73	Paarden en trekkers
	De eerste trekkers 1900-1950
	Drie innovaties
	De doorbraak 1950-1985
	De ‘voorliefde voor motorisatie’
	Hoofdstuk 7
	Boeren met machines
83	Het akkerbouwbedrijf
	Machines voor granen
	Machines voor suikerbieten
	Hoofdstuk 8
	Boeren met machines
99	Het melkveehouderijbedrijf
	De melkmachine
	De ligboxenstal
	De melktank
	Automatisering
	De voederwinning
	De inhaalmanoeuvre van de melkveehouderij
	Hoofdstuk 9
	Dieren en gewassen in een veranderende landbouw
127	Biotechniek - inleiding
	Hoofdstuk 10
	Dieren en gewassen in een veranderende landbouw
131	De georganiseerde rundveeverbetering
	De stamboeken
	De rundveehouderij verbetert
	De exterieurfokkerij op dood spoor
	Nieuwe fokdoelen en nieuwe foksystemen
	KI - Kunstmatige inseminatie
	PWF-systeem en ET-techniek
	De Holsteins
	Schaalvergroting en intensivering: meer koeien, meer melk
	Productiviteit op lange termijn

 

[pagina 8]

	Hoofdstuk 11
	Dieren en gewassen in een veranderende landbouw
155	De legkippenhouderij
	De opkomst van een bedrijfstak
	Arbeidsverdeling
	Gemechaniseerd broeden
	Nieuwe wegen in de fokkerij
	Opmaat naar een nieuwe tijd
	Huisvesting
	Hybride kippen
	Productie en productiviteit
	Hoofdstuk 12
	Dieren en gewassen in een veranderende landbouw
181	Tarweteelt en tarweveredeling
	Landrassen
	Wilhelmina en Juliana
	De institutionalisering van de plantenveredeling
	De Tarwewet (1931) en de tarwekwaliteit
	De komst van de kortstrorassen
	Koersen en kansen in de veredeling
	Optimalisering van de teelttechniek
	De opbrengsten van een ‘dubbeltjesgewas’
	Hoofdstuk 13
	Dieren en gewassen in een veranderende landbouw
203	Gewasbescherming
	Traditionele gewasbescherming
	De eerste instituties
	Pappen en carbolineum
	Chemische gewasbescherming
	Systemische middelen
	Grondontsmetting
	epipre
	Biologische en geïntegreerde bestrijding
	De pesticidengolf over haar hoogtepunt?
	Hoofdstuk 14
227	Boeren werd agri-business - een synthese
235	Voeding
	Hoofdstuk 1
237	Voeding in verandering
	Veranderingen in het assortiment en in de keten
	Problemen van kwantiteit en kwaliteit
	Veranderende technieken
	De omkering van de keten en het ontstaan van een middenveld
	Hoofdlijnen en verdieping
	Hoofdstuk 2
249	Nieuwe producten, schakels en regimes 1890-1920
	Industrialisering van voedsel
	Praktijk, ervaringskennis en wetenschap
	De Eerste Wereldoorlog
	De Warenwet
	Veranderingen in het voedselpatroon
	Hoofdstuk 3
263	Prelude op de consumptiemaatschappij in voor- en tegenspoed 1920-1960
	Het merkartikel
	Wetenschap en de definitie van kwaliteit
	Instanties voor voorlichting, reclame en overleg
	De oorlog
	Amerika en massaconsumptie
	Conservering: heet en koud
	Prelude op de consumptiemaatschappij
	Hoofdstuk 4
281	Naar variatie en gemak 1960-1990
	Het assortiment, de seizoenen en de slanke lijn
	De levensmiddelenrevolutie
	De opkomst van de zelfbediening
	Het assortiment en de keten: 100 jaar verandering
	Hoofdstuk 5
297	Ingrediënten, toevoegingen en transformatie: heil en onheil
	Vitamines
	Transformatie: gist, zetmelen en enzymen
	Conserveermiddelen, antioxidanten en andere additieven
	Geur- en smaakstoffen
	Het publieke onbehagen op langere termijn

 

[pagina 9]

	Hoofdstuk 6
311	De witte motor
	Melk voor zuigelingen
	Om de kwaliteit van consumptiemelk
	Melkkwaliteit en controle
	Melkconsumptie en consumenten
	Melk is goed voor elk?
	Hoofdstuk 7
323	Verpakking
	Blik, glas en papier
	Verpakking, smaak en bedieningsgemak
	Melkfles versus melkpak
	Melkverpakking en melkdistributie
	Melkpak opnieuw ter discussie
	Wegwerpverpakkingen
	Een eeuw verpakking
	Hoofdstuk 8
339	Koelen en vriezen
	Koelen rond 1900
	Invriezen van vis tijdens de Eerste Wereldoorlog
	Pioniers op vriesgebied
	De Nederlandse diepvriessector als oorlogsindustrie 1940-1945
	De moeizame doorbraak van diepvriesproducten 1945-1970
	Oorlogen en huishoudens
	Hoofdstuk 9
353	Snacks
	Automatieken
	Cafetaria's en snackbars
	Consumptie-ijs
	Patates frites
	Unilever en snacks
	Vlees of soja
	Consumenten en snacks
	Snacks en graascultuur
	Hoofdstuk 10
369	Voeding opnieuw ter discussie
	Continuïteit en verandering
	‘Grazing’ en het maaltijdpatroon
	Novel foods en biotechnologie
	Functional foods
375	Lijst van afkortingen
377	Noten en geraadpleegde archieven
415	Bibliografie
425	Lijst van tabellen en grafieken
427	Verantwoording van de illustraties
429	Register: personen, geografische namen en zaken